Air-to-air missile – له هوا نه هوا ته توغول کېدونکی توغندی

هغه توغندی دی چې په هوا کې له یوې الوتکې توغول کیږي تر څو بله الوتکه نسکوره کړي. په انګرېزۍ کې یې لنډیز (AAM) دی. یو یا څو د راکټ موټورونه لري. د راکټ انجن یې جامد سونګ توکي لري خو په ځینو کې مایع سونګ توکي هم کارېدلي. رمجېټ انجن کوم چې په میټیور توغندي کې هم کارېدلی، د مخکې توغېدو په څېر راڅرګندیږي، وروسته د منځنۍ کچې توغندی فعالوي تر څو لوړ سرعت ولرلای شي.

له هوا نه هوا ته توغول کېدونکي توغندي په دوه ګروپو کې وېشل شوي یو تر ۱۶ کیلو متره پورې واټن کې بله الوتکه په نښه کولای شي او د لنډ واټن توغندي ګڼل کیږي او د سترګو د لید په حدودو کې هدف ویشتلای شي. دې ډول توغندیو ته د (dogfight) نوم هم اخیستل کیږي او د واټن پر ځای یې چټکۍ ته ډېر پام شوی وي. زیات یې په انفرارېډ هدایت کېدونکي دي او د تودوخې تعقیب کوونکي ګڼل کیږي په انګرېزۍ کې یې لنډیز (SRAAMs or WVRAAMs) دی.

دوېم ګروپ د منځني او اوږد واټن له هوا نه هوا ته توغول کېدونکي توغندي دي په انګرېزۍ کې یې لنډیز (MRAAMs or LRAAMs) دی. په رادار باندې هدایت کیږي او د لید له حدودو بهر هدف په نښه کوي. په اوس وخت کې یې ډېر ډولونه تولید شوي په ډېرو کې یې (inertial guidance) هدایت کوونکی سیستم کارېدلی.

په توغندیو کې درې ډوله سروکي چاودېدونکی سروکی، په پرچو بدلېدونکی سروکی او راډ سروکی (blast warhead, fragmentation warhead, or continuous rod warhead) کاریږي او یا د درېواړو ترکیب وي تر څو یې چاودنه د مخالف لوري الوتکه ویجاړه کړي. د سروکي د چاودولو لپاره دوه ډولوه فیوزونه کاریږي یو ډول یې (proximity fuze or by an impact fuze) دي یو یې (proximity fuze) په اتومات ډول کله چې موخې ته ورسیږي سروکی چاودوي او بل ډول یې (impact fuze) دي کوم چې له ضربې یا لګېدنې وروسته سروکی چاودوي. په ډېرو کمو له هوا نه هوا ته توغول کېدونکو توغندیو کې اټومي سروکي هم نصب شوي لکه په (AIM-26 Falcon) کې خو تر اوسه په هېڅ جګړه کې ندي کارېدلي.

له هوا نه هوا ته د توغول کېدونکي توغندي هدایت
توغول شوی توغندی خپل هدف د رادار او یا انفراریډ په مرسته پیدا کوي خو کم شمېر توغندي خپل هدف د لایزر او یا اپتیکي تعقیب (optical tracking) په مرسته پیدا کوي. په رادار هغه توغندي هدایت کیږي چې د منځني یا اوږد واټن توغندي وي کوم هدف چې د انفراریډ لپاره ډېرضعیفه ښکاري. په رادار هدایت کېدونکي توغندي درې ډولونه لري فعال نیمه فعال او غېرې فعال (active, semi-active, and passive).

فعال په رادار هدایت کېدونکي توغندي په خپل ځان کې د رادار سیستم لري کوم چې خپله هدف پیدا کوي او تعقیب کوي. او د (chaff or electronic counter-measures) په څېر جلا سیستمونه کاروي. دا ډول توغندي له ډېر لرې واټن څخه هم کارېدلای شي که چېرې دوه الوتکې یو بل سره کم واټن کې وي په توغندي کې د (fire-and-forget) سیستم الوتکې ته اجازه ورکوي چې بل هدف تعقیب کړي او یا د توغندي له توغولو وروسته له سیمې تېښته وکړي ځکه چې توغندی خپله هدف پیدا کوي او تعقیبوي. همداسې که چېرې د توغندي له حدودو هدف شوې الوتکه بهر وي او الوتکه نشي کولای دې حدودو ته داخله شي نو توغندی له فیر کېدو وروسته خپله خپل هدف پیدا کوي.

په انفراریډ هدایت کېدونکي توغندي تودوخه تعقیبوي خو په باران یا وریځ کې خپل هدف سم نشي پیدا کولی خو په عصري الوتکو کې بیا سیستم کې تر یوې کچې تغیر راوستل شوی.
په وروستیو کې اسرایلو (Electro-optical) سیستم جوړ کړ کوم چې لمړی هدف پیدا کوي او له هغې وروسته د الوتکې هره برخه په نښه کولای شي همداسې کروز توغندي هم ویشتلی شي خو په لار کې یې وریځ مخه نیولای شي.

د لمړۍ نړیوالې جګړې پر مهال د دوه وزرو لرونکو الوتکو په وزرو کې (Le Prieur rockets) نا هدایت کېدونکي توغندي نصب کېدل او په برېښنایي توګه به فیر کېدل په ځانګړې توګه د څار بالونونه پرې ویشتل کېدل. په دوېمه نړیواله جګړه کې جرمني د توغندیو د تولید لپاره محدودې هڅې وکړې چې پایله یې د هدایت وړتیا نلرونکي توغندي لکه (R4M) او د هدایت کېدو وړ توغندي لکه ( Ruhrstahl X-4) شول.

له جګړې وروسته څېړنو کې د انګلستان هوایي ځواک (Fairey Fireflash) توغندي په ۱۹۵۵ کې جوړ کړل خو پایله یې بریالۍ نه وه. همداسې د متحده ایالتونو سمندري ځواک او هوايي ځواک په ۱۹۵۶ کې د هدایت کېدو وړ توغندیو کارونه پیل کړه. په دې کې درې ډوله توغندي (AIM-4 Falcon, AIM-7 Sparrow and AIM-9) شامل وو. په ۱۹۵۷ کې د شوروي اتحاد هم (K-5) نندارې ته وړاندې کړ. د توغندیو پرمختګ تقریبا ټوله هوایي جګړه توغندیزه کړه. او د لید له حدودو بهر یې کارونه پیل شوه په دې کې متحده ایالتونو تر ټولو لمړۍ بېلګه (F-4) ده. کله چې متحده ایالتونو د ویتنام په جګړه کې زیات سرتیري له لاسه ورکړل نو د (dogfighting tactics) تخنیک او (autocannon) ته یې بېرته مخه کړه خو په الوتکو کې توغندي کارونه تر اوسه د هوايي جګړې بنسټیزه برخه ده.