ټولې لیکنې

د کورنۍ نوم یې (family Tachyglossidae) ده، څلور ډولونه لري، د استرالیا، تاسمانیا او نیو ګینې تی لرونکي، هګۍ اچونکي ژوي دي. بدن یې اغزن ده، اوږده مښوکه لري، وړې ګردې سترګې لري، واړه غوږونه، وړه خوله او د مښوکې پای کې د پوزې دوه واړه سوریان لري. د شپې او ورځې دواړو لخوا فعال وي او د خوړو په لټه کې وي خو کله چې غرمه کې تودوخه زیاته شي په غارونو او سمڅو کې له تودې هوا پټیږي.  

د ډلې نوم یې مونوټرېماټا (order Monotremata) ده، د تی لرونکو ټول هغه ډولونه دي چې هګۍ کوي. په دې ډله کې دوه ژواکي (platypus) شامل دي کوم چې د (family Ornithorhynchidae) کورنۍ غړي دي، په وچه کې ژوند کوونکي (echidnas) شامل دي د (family Tachyglossidae) کورنۍ غړي دي. په استرالیا، د استرالیا په ټاپوګانو، تاسمانیا او نیو ګینې کې ژوند کوي.   مونوټرېماټا د تی لرونکو تر ټولو زړه ډله ده. د دې ترڅنګ چې هګۍ اچونکي (oviparous) دي اسکلیټونه یې هم د لمړنیو تی لرونکو په څېر دي کوم اسکلیټي جوړښت چې په نورو تی لرونکو کې تکامل ته رسېدلی اویا هم له منځه تللی. د پېچلي جوړښت له امله یې له نورو تی لرونکو سره اړیکه مالومول ستونزمنه چاره ده خو جنتیکي شواهد داسې ښي چې له مارسوپیل تی لرونکو سره نږدې اړیکه لري.   په دې ډله کې (platypus) نیمه په اوبو کې ژوند کوونکی یا دوه ژواکی، حشره خوړونکی، او ...

ژبه په ډېرو تی لرونکو کې د مختلف ډوله عضلاتي خوځښت وړتیا لري، د خولې په سطحې کې موقیعت لري. په ځینو ژو لکه چونګښه کې د اوږدېدو وړتیا لري او حشرې پرې نیسي. د ډېرو خزندګانو ژبه په اساسي توګه یو حسي غړی ده خو ځینې نور ژوي لکه پیشو خپله ژبه د ګمنځ کولو او پاکولو لپاره کاروي. په تی لرونکو کې ژبه د تېرولو او زدولو لپاره اړین غړی ګڼل کیږي، د خوند حسي عصاب هم پکې موجود دي کوم ته چې انګرېزۍ کې (taste buds) نوم اخلي او انسانانو سره په خبرو کولو کې مرسته کوي.   په تی لرونکو کې یو بل سره اوبدلې عضلې لري د کومو تر منځ چې شحم او مرغړي موجود وي. په انسان کې د ژبې څوکه او څنډې له غاښونو سره لګېدلې وي، په خبرو کې مرسته کوي، د خوړو په تېرولو کې مرسته کوي. د مخې او لاندې خوا سطحې یې مخاطي بهر ته وتلې غشاء لري کومې چې د (papillae) په نامه یادیږي. د انسان ژبه د سیرم تولیدونکي مرغړي (serous glands) ل...

ټولنه له افرادو جوړ شوي ګروپ ته وایي کوم چې په دوامداره توګه خپلمنځ کې ټولنیز تعامل یا فعل او انفعال کوي، خپله کې ګډه جغرافیه لري او ګډ ټولنیز نظریات لري، د ټولنې ځانګړنه د مختلفو کلتورونو لرونکو افرادو تر منځ ټولنیزې اړیکې لرل دي او یوه ټولنه د دې ډول اړیکو پاېله ده. په ټولنه معمولا یو حکومت حاکم وي.   په ټولنیز ساینس کې لویې ټولنې په طبقو او تسلط باندې وېشل شوي. تر یو ځایه پورې د همکارۍ له مخې ټولنه اړینه ده ځکه چې له ټولنې ډېر وګړي هغه ګټې کوي کومې چې په یواځې ځان امکان نلري. په ټولنه کې وړې ټولنې هم موجودې وي کوم چې خپل نورمونه لري او د خپلو نورم پر بنسټ ورځنی ژوند له نورو سره په توپیرکې پر مخ وړي خو د ټولنې برخه وي او په ټولنه کې فرعي کلتور ګڼل کیږي. پورته د یادې شوې ټولنې اړیکو ته ټولنیزې اړیکې ویل کیږي خو د جوړښتي فکر له مخې ټولنه که چېرې ټولنه اقتصادي، صنعتي یا کلتوري جو...

ټینګه، بې رنګه د ښیښې رنګ ته ورته مایع ده کومه چې په باثباته توګه د انسان او د ټولو نورو شمزي لرونکو ژو په خوله کې موجوده وي. لاړو کې اوبه، مخاط یا بلغم، پروتین، معدني مالګه او املېز انزایم (amylase) شامل وي. لاړې چې کله خوله کې دوران ترسره کړي باکتریاي حجرې، د خوړو پاتې شوني او د وینې سپین کرویات (white blood cells) هم ورسره ګډیږي. د انسان په خوله له یو تر دوه لیتره پورې لاړې هره ورځ بهیږي. د لاړو په جوړولو کې د لاړجنو مرغړیو (salivary glands) درې جوړې او ډېر واړه مرغړي کوم چې په سخواختو یا اننګیو، شونډو، ژبې او تالو کې دي د لاړو په جوړولو کې ګډون کوي. خولې کې کمه اندازه لاړې تل شته وي خو خواړه یا هم د خوړو په اړه فکر کولای شي د لاړو اندازه نا څاپه زیاته کړي.   لاړې مختلفې دندې لري. بنسټیزه دنده یې د خولې داخل نرم او لوند ساتل دي تر څو انسان خبرې وکړای شي، خواړه نرم کړای شي، له...

په اناتومي کې تار ته ورته ځلېدونکي د فایبرونو غنچه یابنډل ده, پوښ یا شیت پوښلي وي کوم چې د عصابو سیستم د بدن له نورو برخو سره نښلوي. عصاب یا عصابو مرکزي میکانیزم لور ته سګنال انتقال کوي او یا د عصابو له مرکزي میکانیزم څخه سګنال انتقال کوي. په انسان کې د سر د کوپړۍ دولس جوړې عصاب له مغز سره وصل دي او ۳۱ جوړې د شمزي عصاب یا نخاعي عصاب له شوکي نخاع سره وصل دي.   یا هم په بله طریقه په (peripheral nervous system) کې عصاب کیبل ته ورته د اکسون (axons) بنډل یا غنچه ده. د عصابو په مرکزي سیستم کې ورته جوړښتونه د (tracts) په نامه یادیږي. نیورون ته ځینې وخت د عصابو د حجرې نوم اخیستل کیږي خو دا فکر ناسم ده ځکه چې نیورون عصاب نه جوړوي او د دې ترڅنګ په عصابو کې شوان حجرې (Schwann cells) هم شاملې دي کومې چې نیوروني ندي. عصاب تار یا سیم ته ورته د اکسون بنډل ده. د عصابو په داخل کې هر اکسون په نښلو...

د هر ژوندي په پورتني پای کې د اعصابو انساج دي. مغز حسي مالومات خپله کې سره ادغام کوي یا نښلوي او د ځوښت غبرګونونه هدایت کوي. په غټو شمزي لرونکو کې د زده کړې مرکز هم ده، په وړو شمزي لرونکو کې مغز نل ته ورته شکل لري داسې ده لکه چې په غټو شمزي لرونکو کې په لمړني د ودې جنیني پړاو کې وي. مغز کې درې سیمې موجودې وي : یوه سیمه د مغز وروستۍ سیمه (hindbrain) د مغز وروستۍ برخه ده او په دې سیمه کې (cerebellum, pons, and medulla oblongata) شامل دي؛ دوېمه سیمه د مغز منځنۍ سیمه (midbrain) ده کومه چې له جنیني یا لمړني مغز څخه وده کوي؛ د مغز مخکینۍ سیمه (forebrain) کومه کې چې (thalamus, and hypothalamus) موجود دي. د غټو شمزي لرونکو په مغز کې د جنیني پړاو پر وخت د پام وړ تغیرات رامنځته کیږي خو دا درې برخې په هغه وخت کې هم د تشخیص وړ یا څرګندې وي.   د مغز وروستۍ برخه له (medulla oblongata) او (pon...

د ۱۸۴۸ کال، د سپټمبر په لمړۍ نېټه، د سویزلنډ په لګغاسیوس (لګراسیسوس) کې زېږېدلی او د ۱۸۴۸ کال، د جولای په ۲۷ نېټه، د سویزلنډ په ايورن کې مړ شوی. د سویزلنډ د عصابو جوړښت پوه (neuroanatomist)، د عصابو ډاکټر (psychiatrist) او حشره پېژندونکی (entomologist) او د عصابو د جوړښت څېړونکی وو.   د ۱۸۶۶ - ۱۸۷۱ کلونو تر منځ یې په (University of Zürich) پوهنتون کې خپلې زده کړې ترسره کړي، د طب دیپلوم یې د ویانا پوهنتون (University of Vienna) څخه په ۱۸۷۲ کال کې ترلاسه کړی او په یاد پوهنتون کې د عصابو د اناتومۍ پروفیسر پاتې شوی. په کال ۱۸۷۷ کې یې لمړۍ لیکنه د عصابو په ځینو هغو برخو خپره کړه او په دې لیکنه کې یې د عصابو پخوا پېژندل شوې برخې تشرېح کړې وې. په کال ۱۸۸۹ کې یې په الکولو د روږدو کسانو درملنه وموندله. د طب تر څنګ ښه مدني فعال هم وو او خلک یې په الکولو له روږدي کېدو، له ذهني ناروغیو او ج...

بشپړ نوم یې (António Caetano de Abreu Freire Egas Moniz) ده. د ۱۸۷۴ کال، د نومبر په ۲۹ نېټه، اوانسا پورټ کې زېږېدلی او د ۱۹۵۵ کال، د ډسمبر په ۱۳ نېټه، په لیزبون کې مړ شوی. د پرتګال د مغز او عصابو متخصص (neurologist) او سیاست پوه (statesman) وو، د ذهني بې نظمیو لپاره د جراحي تاسیس کوونکی ده. له والټر هیس (Walter Hess) سره یې په ګډه په کال ۱۹۴۹ کې په طب کې د (prefrontal leucotomy or lobotomy) له امله نړیواله جایزه ترلاسه کړه - لوبوټومي (lobotomy) د جراحي یو بهیر ده په کوم کې چې د مغز په دواړو نیمو کرو کې د عصابو لارې په نورو برخو کې کارول کیږي او پخوا دا بهیر د (schizophrenia, manic depression and mania or bipolar disorder and other mental illnesses) د درملنې لپاره کارېده.   د ۱۹۱۱–۴۴ کلونو ترمنځ په (University of Lisbon) پوهنتون کې د عصابو د رشتې پروفیسر وو. د ۱۹۲۷–۳۷ کلونو ترمنځ...

بشپړ نوم یې (Albert Abraham Michelson) ده. د ۱۸۵۲ کال، د ډسمبر په ۱۹ نېټه، د پروسیا په سټرېلنو اوسمهال پولنډ کې زېږېدلی او د ۱۹۳۱ کال، د مې میاشت په ۹ نېټه، د متحده ایالتونو د کلیفورنیا په پساډینا کې مړ شوی. په جرمني کې پیدا شوی امریکایی فزیک پوه وو، د وړانګو د کچې له امله نامتو وو، د وړانګو کچه یې د فزیکي ثبات په توګه (fundamental constant) تاسیس کړه، د نامتوالي ځانګړی لامل یې (Michelson–Morley experiment) تجربه وه. له دې پرته یې سپیکټروسکوپي (Michelson–Morley experiment) او د هوا پېژندنې څېړنې کړي په کال ۱۹۰۷ کې یې فزیک کې د چارو له امله نړیواله جایزه ترلاسه کړه.   مایکلسن کله چې دوه کلن وو له خپل مور او پلار سره متحده ایالتونو ته ولاړ. په ۱۷ کلنۍ کې یې په (United States Naval Academy) کې داخله وکړه چېرې چې په ساینس کې ښه وو خو په سمندري چارو کې نا لایقه وو. په کال ۱۸۷۳ کې فار...

د بادونو عمده سیستم کوم چې هر شپږ میاشتو کې خپل لوری بر عکس کوي. شپږ میاشتې د شمال ختیځ لخوا لګیږي او شپږ میاشتې د سوېل لوېدیځ لخوا لګیږي. تر ټولو دومداره برخه یې د اسیا په سوېل کې، استرالیا، افریقا او د مرکزي امریکا په ارام سمندر کې ده. په متحده ایالتونو، مرکزي اروپا او د فارس خلیج په سمندر غاړو کې هم را څرګندیږي. په اوړي کې له سمندر څخه د وچې لور او په ژمي له وچې د سمندر لور ته الوزي. په اوړي کې درانده بارانونه له ځانه سره راوړي. په هر کال کې د باران دوام او کچه خپله کې توپیر لري   کوم حدود یې چې د قطب لور ته نږدې دي په لوري کې یې چټک غبرګون رامنځته کیږي. په هند کې د بېلګې په توګه د مون سون بادونه په جون او اګست کې له سوېل ختیځ او شمال لور ته د هند له ختیځ څخه الوزي. د استرالیا شمال ته جنورۍ او فېبرورۍ کې د استرالیا له شمال لوېدیځ څخه لګیږي او د استرالیا په سوېل کې ختیځ لور ته ...

په انګرېزۍ کې د (gas hydrate dissociation hypothesis) نوم هم ورته اخلي. په سمندر پوهنه او اقلیم پوهنه کې د (Paleocene-Eocene Thermal Maximum PETM) تشرېح ده. د جیولوجیکي وخت انټروال یا د وخت واټن ده کوم چې تقریبا ۵۵ میلیونه کاله وړاندې رامنځته شوی او ځانګړنه یې د سینو زویک عصر (Cenozoic Era) تر ټولو لوړه نړیواله تودوخه ده (یاد عصر ۶۵ میلیونه کاله وړاندې پیل شوی). په دې تیوري کې وېل شوي چې (Paleocene-Eocene Thermal Maximum PETM) هغه وخت پیل شو کله چې د سمندر په رسوباتو کې میتان په لوړه کچه ګرم شو او ګرمېدا یې په پراخه کچه په اتموسفیر او سمندر کې د خپرېدو لامل شوه. وروسته میتان اوکیسیډایز (oxidized) شو په دې مانا چې له اکسیجن سره یې ترکیب وکړ او کاربن ډایوکسایډ یې جوړ کړ. په اتموسفیر کې د کاربن ډایوکسایډ غلظت بړیواله تودوخه رامنځته کړه. په فلوریډا کې د سمندر لاندې د ځمکو د ښوېدنو کشف د یادې ف...

د کوپېن په اقلیمي ډلبندۍ کې د اقلیم عمده ډول ده ځانګړنه یې ګرم وچ اوړی او سوړ لوند ژمی ده. د شمالي او سوېلې نیمې کرې د لویو وچو په لویدیځه برخه کې د ۳۰° او ۴۵° عرض البلدونو تر منځ واقع ده. د کوپېن ګیګر په اقلیمي سیستم کې په دوه فرعي ډولونو وېشل شوی او لنډیز یې (Csa and Csb) ده.

په انګرېزۍ کې ورته (oceanic climate) نوم هم اخلي. د کوپېن په اقلیمي ډلبندۍ کې د اقلیم عمده ډول ده. ځانګړنه یې په ټولو میاشتو کې کافي ورښت ده. د مدیترانې له اقلیمي سیمې څخه د لویو وچو په لوېدیځ کې د شمالي او سوېلې نیمې کرې د ۳۵° او ۶۰° عرض البلدونو تر منځ قطب لور کې واقع ده. د کوپېن په اقلیمي ډلبندۍ کې په دوه فرعي ډولونو وېشل شوی او لنډیز یې (Cfb and Cfc) ده.

امیګدالا ته په لاتیني کې (corpus amygdaloideum) نوم هم اخیستل کیږي، د یونانۍ ژبه له (ἀμυγδαλή, amygdalē) څخه اخستل شوی لفظ ده او مانا یې بادام ده. بادام ته ورته شکل لرونکي دوه ګروپونه دي. دانسان په شمول د ټولو پېچلو شمزي لرونکو د مغز (temporal lobes) په داخل کې موجود دي. څېړنو موندلې چې یاده برخه د یاد ساتنی، پرېکړو او د احساساتي غبرګون په بهرونو کې بنسټیز رول لري. په احساساتي بهیر کې وېره، تشویش او برید هم شامل ده. امیګدالا د لمبیک سیستم (limbic system) برخه ګڼل کیږي.   امیګدالا د مغز یوه برخه ده کومه چې په بنسټیزه توګه له احساساتي بهیر سره تړاو لري. د مغز په (temporal lobe) برخه کې د (hippocampus) مخې ته واقع ده. لکه د (hippocampus) په څېر جوړه شوی جوړښت لري او د مغز په هره نیمه کره یا غونډاري کې یو موجود ده. امیګدالا د (limbic system) یوه برخه ګڼل کیږي او خپله (limbic system) ...

په مساوي توګه یا هم په برابره اسانۍ د ښي او کیڼ لاس د کارونې وړتیا ده یا هم هغه حالت ده کوم کې چې انسان دواړه لاسونه په برابره توګه کارولای شي. دا د انساني مغز ځانګړنه ده چې فعالیت یا په ښۍ یا کیڼې نیمه کره کې سیمه ایز یا محدود کړي. په برابره کچه د دواړو لاسونو کارونه تر اوسه د بحث موضوع ده ځینې پوهانو د دواړو لاسونو د کارونې په اړه جنتیکي فرضیې او ځینو د چاپیریال ځواکونه وړاندیز کړي خو تر یوې کچې دواړه سم ګڼل شوي.   یوازې ۱% خلک په طبیعي توګه دواړه لاسونه په برابره توګه کارولای شي. په اوس وخت کې هغه خلک چې کیڼ لاسي دي دا یې زده کړي چې دواړه لاسونه په برابره توګه وکاروي او د زده کړې لامل یې په ښوونځي کې روزنه، په یوازې ځان تمرین او یا هم اړتیا ده ځکه چې ډېر جوړ شوي توکي د ښي لاس کارونکو لپاره تولید شوي. د ښي لاس کارونکي ممکن د ټپ یا لاس پرې کېدو له امله کیڼ لاسي شي. د دواړو لاسو...

یو ګراف ده کوم چې له ۱۹۵۸ کال څخه را په دیخوا د اتموسفیر د کاربن ډایوکسایډ په غلظت کې کلنۍ او په هر فصل کې بدلون ښي. یاد ګراف د امریکا د اقلیم یوه ساینس پوه چارلز ډیویډ کیلینګ (Charles David Keeling) طرحه کړی وو.

د غاښونو ځینې ډاکټران له خپلې بنسټیزې ډګري یا دیپلوم له ترلاسه کولو وروسته نورې روزنې ته دوام ورکوي کومه چې په هر ځای کې توپیر لري. لاندې د هرتخصص انګرېزي نوم او پښتو تعریف دواړه وګورئ: Dental public health د خولې له روغتیا سره تړاو لرونکې د عامه روغتیا د پالیسۍ او د ایپیډیمیو لوجي (Epidemiology) مطالعه ده. - ایپیډیمیو لوجي د طب یوه څانګه ده کومه چې د ناروغیو له وېش، پېښې او ممکن کنټرول سره کار لري. Conservative dentistry and endodontics د غاښونو د ساتنې هنر او ساینس دواړه دي خو که چېرې غاښ د خرابېدو یا له امله یا هم کومې بلې وجې له امله زیان لیدلی وي او درملنه یې رغونه وي، خو که چېرې د ریښې کانال پکې شامل وي نو تخصص سره د (endodontics) هم اضافه کیږي او دا ډول تخصص په هند کې کیږي. Endodontics په انګرېزۍ کې ورته (endodontology) هم وایي. د غاښونو د ریښې یا د ...