ټولې لیکنې

د مصر په شمال کې د الجيزة او سقارة تر منځ تاریخي ځای ده. چېرې چې د فرعونیانو د پنځمې کورنۍ درې پاچایانو (Sahure, Neferirkare, and Neuserre) خپل اهرام جوړ کړي. اهرام یې د مصر د نورو اهرامو په پرتله کمزوري جوړ شوي کوم چې اوس بیا رغونې ته اړتیا لري. څنګ کې ورسره د عبادتخونو په دیوالونو د ونو انځور ګري هم شوې، په سیمه کې د لمریزو خدایانو د عبادت لپاره محرابونه هم جوړ شوي. په ۱۹۷۹ کې یونیسکو د نړیوالو تاریخي ځایونو په نوملړ کې ثبت کړی.

په انګرېزۍ کې یې نوم (Abū Ruwaysh and Abu Roash) هم لیکل کیږي. د فرعونیانو د څلورمې کورنۍ له ۷ پاچایانو درېم پاچا (Redjedef) نوم یې (Djedefre) هم لیکل کیږي جوړ کړی ځای ده. د الجيزة فرعونیانو له سیمې (Pyramids of Giza or Al-Jīzah) پنځه مایله (۸ کیلو متره) شمال لوېدیځ لور ته د نیل سیند په لوېدیځه غاړه کې واقع ده. د یونیسکو د نړیوالو میراثي ځایونو په نوملړ کې شامل ده. ګمان کیږي چې د مجسمو جوړونه یې د وخت پاچا تر پایه نه وه رسولې، له نورو مجسمو سره یې توپیر د خټو له خښتو جوړه شوې مجسمه ده (نورې مجسمې له پرې شوو ډبرو جوړې شوي).  ...

دوه عبادتخونې دي کومې چې د مصر پاچا دوېم رمسس (Ramses II) په وخت کې جوړې شوې دي. رمسس له زېږېدیز کال څخه مخکې د ۱۲۷۹–۱۳ کلونو ترمنځ پاچا وو. یادې عبادتخونې د مصر په سوېل کې دي. د رامسس پاچا څلور مجسمې چې د عبادتخونې مخې ته ولاړې دي د پخواني مصر د هنر غوره بېلګې دي. په ۱۹۶۰ لسیزه کې پېچلی د انجنیري سیستم وکارېده تر څو یې د نیل سیند له اوبو وژغوري او په دې چاره کې د مصر حکومت، یونیسکو او پنځوس هېوادونو ونډه واخیسته.   یوه عبادتخونه یې د نیل سیند په لوېدیځه څنډه کې ده کومه چې د شګې له ډبرې جوړه شوې، دوېمه عبادتخونه یې تر ۱۸۱۳ پورې نه وه موندل شوې او په همدې کال کې د سویزرلنډ څېړونکي (Johann Ludwig Burckhardt) وموندله.   د عبادتخونې په مخې کې هر اړخ ته دوه د دوېم رمسس مجسمې په چوکۍ کینول شوي، هره مجسمه ۶۶ فټه (۲۰ متره) لوړوالی لري، پښې یې هم وړې د رمسس د بچیانو, ښځې او مو...

د بنېن په سوېل کې ښار ده، له کوتونو څخه ۶۰ مایله (۱۰۰ کیلو متره) شمال لور کې واقع ده. ممکن په ۱۷ پېړۍ کې تاسیس شوی وي او وروسته ډېر ژر د ابومي د پاچايي مرکز شو ( داهومي - د دې هېواد پخوانی نوم ده) تر ۱۹ پېړۍ پورې یې په (Slave Coast) کې له اروپایي شرکتونو سره په سوداګرۍ کنټرول لره. ابومي ښار په داسې ځای کې موقیعت لري چېرې چې خرما، مغزي او ځمکني بادام کیږي. د سرک او اورګاډي پټلۍ له لارې د بنین له کوتونو ښار سره وصل ده کوم چې د دې هېواد سوداګریز مرکز ګڼل کیږي، همداسې د هېواد له مرکز پروټو نوو سره هم نښلول شوی.سلطنتي ځایونه او د پاچایانو قبرونه او تاریخي میوزیمونه په ابومي کې تر اوسه ساتل شوي. سیلانیان د ښار اړین اقتصادي عامل ده. په ۱۹۸۵کال کې یونیسکو د ابومي سلطنتي ځایونه د نړۍ د تاریخي اثارو په نوملړ کې ثبت کړل....

د تېر جیولوجیکي عمر یا دورې د ژو یا بوټو د پاتې شونو نښان ده کوم چې د ځمکې په قشر کې ساتل شوی وي. په ټوله نړۍ کې د فوسیل د مالوماتو ټولګې ته فوسیل ریکارډ یا فوسیلي یادون (fossil record) وایي او دا مالومات په نړۍ کې د ژوند د تاریخ بنسټیزه سرچینه ده.   یوازې د ژو کمه برخه د فوسیل په توګه پاتې کیږي او ډېر وخت هغه ژوي د فوسیل په توګه پاتې کیږي چې کلک مقاوت لرونکی اسکلیټ لري. ډېر بې شمزي د کلسیم کاربونېټ لرونکی اسکلیټ یا صدف لري د بېلګې په توګه مرجان، حلزون، براکیوپوډ او داسې نور. همداسې نور ډولونه یې د کلسیم فاسفېټ لرونکی صدف لري (کوم چې د شمزي لرونکو په هډوکي کې هم شته) او یا د سیلیکون ډیوکسایډ لرونکی صدف لري. کوم هډونکی یا صدف چې له مړینې وروسته ژر ځمکه کې خښ شوی وي ممکن له خپل ځان سره دا عضوي نسجونه ولري او دا ډول توکي په ډبرې بدلیږي کوم بهیر ته چې انګرېزۍ کې (petrified) وایي. بې...

مفرد (Larva) جمع یې (larvae, or larvas) لیکل کیږي، په ډېرو ژو کې د ودې یو پړاو ده، کوم چې له هګۍ یا مور څخه له زېږېدو وروسته پیل کیږي او تر بلوغیت پورې دوام کوي، دا واړه ژوي له بلوغ ته رسېدلو یا خپلو پلرونو سره په شکل کې توپیر لري او د ژوند لپاره له جلا چاپېریال سره په تطابق کې وي.   په ځینې ډولونو کې لاروا ازاد ژوند لري خو د همدې لاروا بلوغ ته رسېدلي په ځای نښتی یا بې خوځښته ژوند کوي؛ په ځینو کې بلوغ ته رسېدلي په وچه کې ژوند کوي خو لاروا بچیان یې اوبو کې ژوند لري. کوم چې بې خوځښته ژوند لري ازاد حرکت کوونکي لاروا بچیان یې نورو سیمو ته د نسل خپرېدنه کې مرسته کوي او دا ډول لاروای ښه خوځښتي جوړښت (locomotor structure) لري. ځینې لاروای د خوړو را ټولونکي وي او ښه غذایي سیستم (alimentary system) لري، خواړه ذخیره کوي تر څو د بلوغت دوره پرې تېره کړي. ځینې لاروای هم خواړه ذخیره کوي او هم...

کومیون د فرانسوۍ ژبې لفظ ده کوم چې په ۱۲ پېړۍ کې د لاتیني ژبې د منځنیو پېړیو له (communia) لفظ څخه اخیستل شوی مانا یې د ډېرو خلکو غونډه یا یو ځای کېدل دي کوم چې خپله کې ګډ ژوند سره لري. د خلکو هغې ټولنې ته کاریږي چې یو ځای اوسیږي، خپله کې ګډې ګټې لري، ګډ ارزښتونه او باورونه لري، ګډې سرچینې لري. ځینې کمیونونه یا ټولنې له پورته یادو شوو پرته ګډې پرېکړې او ګډ اقتصاد، له مختلفو قومونو او خلکو جوړه ټولنه لري کوم چې د پخوا په پرتله عصري کمیون ګڼل کیږي.

د (Notre-Dame Cathedral) په نامه هم یادیږي، د فرانسې په پاریس کې جامع کلیسا (cathedral) ده. د منځنیو پېړیو ګوتېک تر ټولو نامتو جامع کلیسا ګڼل کیږي. د نامتو کېدو لامل یې د کلیسا کچه، زوړوالی او معماري ده. د ایل دو له سیتې (Île de la Cité) په ختیځ پای کې موقیعت لري. د دوه زړو کلیساګانو په کنډولو جوړه شوې ده. بنسټ یې د پاریس یوه راهب (Maurice de Sully) ایښی چا چې په ۱۱۶۰ کال کې دوه بازیلیکا یا داوږده صالون لرونکو کلیساګانو (basilica) کنډوالی په یوه تعمیر بدلې کړې. د بنسټ ډبره یې درېم الکسندر پاپ (Pope Alexander III) په ۱۱۶۳ کې کېښوده، محراب (altar) یې په ۱۱۸۹ کې جوړ شو. د ډلیزه مذهبې سندرو لپاره ځای، د کلیسا مرکزي برخه او د کلیسا لوېدیځ لور ته برخه یې په ۱۲۵۰ کې ورغول شول او ۱۰۰ کاله وروسته په ودانۍ کې نوره اضافه وشوه. په ۱۹ پېړۍ کې هم کار پرې شوی او د کلیسا ځینې برخې یې زیاتې کړي.   ...

پخوانی نوم یې (Society of the Friends of the Rights of Man and of the Citizen) وو، په فرانسوي کې ورته (Club des Cordeliers, or Société des Amis des Droits de l’Homme et du Citoyen) نوم اخیستل کیږي. د فرانسې یو سیاسي کلب وو کوم چې په ۱۷۹۰ کې تاسیس شو موخه یې له واک څخه د ناوړې ګټې اخیستنې او له انساني حقونو څخه د سر غړونې مخنیوی وو. د کلب نوم په پاریس کې د ناستې له ځای څخه اخیستل شوی.   په فرانسه کې د انقلاب پر وخت په یوه سیاسي ځواک بدل شو. د ۱۷۹۱ کال د جولای په ۱۷ نېټه یې د پاچا له واکه د لرې کېدو لپاره د (Champ-de-Mars) په نامه لاریون ترتیب کړ په کوم چې ملي ګارډ برید وکړ او ۵۰ لاریونوال یې ووژل. په ۱۷۹۲ کې کله چې په فرانسه کې سلطنتي سیستم نسکور شو نو د (Danton) په څېر کسانو کوردېلیې ډلې مشري د (Antoine-François Momoro and Jacques-René Hébert) په څېر کسانو ته پرېښوده کومو چې دا ...

یوازې جکوبه (Jacobins) هم ورته وېل کیږي، د ۱۷۸۹–۹۲ کلونو ترمنځ د اساسي قانون جوړونې د ملګرو ټولنه وه یا د۱۷۹۲–۹۴ کلونو ترمنځ د جکوبه ټولنه وه کوم چې د ازادۍ او برابرۍ ملګري وو. په فرانسوۍ ژبه کې (Club des Jacobins) لیکل کیږي. د فرانسې د انقلاب تر ټولو نامتو سیاسي ګروپ وو کوم چې په افراطي مساواتو او تاوتریخوالي وپېژندل شو، همداسې یې د انقلاب حکومت له ۱۷۹۳ تر ۱۷۹۴ پورې رهبري کړ.   جکوبه له وېرسی ښار څخه د (Club Breton) په نامه سرچینه اخیستې وه چېرې چې د (Estates-General) وروسته (National Assembly) د ۱۷۸۹ کال استازو د فرانسې د نورو برخو له استازو سره ناسته لرله تر څو خپلې کړنې همغږې کړي. دا ګروپ بیا ځلې ممکن د ۱۷۸۹ په ډسمبر کې د (National Assembly) پاریس ته د اساسي قانون د ملګرو د ټولنې په نامه له تګ وروسته جوړ شوی وي خو عام نوم یې جکوبه کلب وو ځکه چې ناستې یې د عیسویت د کتولیک ډلې...

د (Louis-Auguste, duc de Berry) په نامه هم پېژندل کیږي. د ۱۷۵۴ کال د اګست په ۲۳ نېټه، د فرانسې په وېرسی کې زېږېدلی او د ۱۷۹۳ کال د جنورۍ په ۲۱ نېټه، پاریس کې مړ شوی. د فرانسې تر ټولو وروستی پاچا وو او د ۱۷۷۴–۹۲ کلونو ترمنځ د فرانسې د ۱۷۸۹ انقلاب نه مخکې په واک کې وو. سلطنتي سیستم د ۱۷۹۲ کال د سپټمبر په ۲۱ نېټه نسکور شو. وروسته یې ښځه ماري انتوانېت او خپله پاچا د انقلاب ضد پاڅون په جرم اعدام شول.   لویي د پنځلسم دوفان لویي (dauphin Louis) درېم زوی وو، په لمړیو کې د دوس دو بېري (duc de Berry) په نامه یادېده، کله یې چې پلار په ۱۷۶۵ کې مړ شو نو د خپل پلار پاچايي په میراث ورته پاتې شوه. زده کړې یې (Antoine de Quélen de Caussade) ته سپارل شوې وې. هغه ته زده کړه ورکړل شوې وه چې د فکر په اړه یې نور څوک پوه نشي او د نورو مخه ونیسي تر څو د ده د فکر په اړه ځان پوه نشي کړای، دې زده کړو د هغ...

دوشېن پلار د فرانسې د انقلاب پر وخت یوه افراطي ورځپاڼه وه، خپرونکی یې جک هېبر رونې وو او ۳۸۵ ځلې خپره شوې. خپرونې د ۱۷۹۰ له سپټمبر پېل او په وروستي ځل د جک هېبر رونې له اعدام کېدو ۱۱ ورځې مخکې خپره شوې. جک هېبر رونې د ۱۷۹۴ کال د مارچ په ۲۴ نېټه اعدام شوی.  

په فرانسوي کې (Comité De Salut Public) لیکل کیږي، د فرانسې د انقلاب پر وخت سیاسي تنه وه کومې چې د۱۷۹۳ له سپټمبر تر د ۱۷۹۴ جولای پورې په فرانسې واک لره. د عامه محافظت کمیټه د ۱۷۹۳ د اپرېل په ۶ نېټه د انقلابي بحران پر وخت ترتیب شوه. په دې وخت کې فرانسه کورنۍ او بهرنۍ جګړې محاصره کړې وه. د کمیټې دنده دا وه چې له داخلي او بهرني دښمن څخه د عامه خلکو دفاع وکړي او د حکومت د اجرایوي څانګو څارنه وکړي. د کمیټې غړي په پیل کې ۹ وو خو وروسته ۱۲ شو کوم چې د رایو له لارې د یوې میاشتې لپاره (National Convention) ټاکل او یوه میاشت وروسته بیا ټاکنې کېدلې.   د ۱۷۹۳ کال له اپرېل څخه تر د جولای ۱۰ پورې د کمیټې مشري (Georges Danton) او ملاتړو یې کوله چا چې د پخلاینې او مذاکراتو پالیسي مخته یوړه خو د بد پوځي حالت لپاره یې کومه ځانګړې مناسبه تګلاره نلرله. په جولای کې مکسیمیلیا روبېسپیر (Maximilien Robe...

په انګرېزۍ کې ورته (The Terror) هم وایي، په فرانسوۍ کې ( La Terreur) لیکل کیږي. د فرانسې د انقلاب پر وخت د ۱۷۹۳ د سپټمبر له نېټې تر د ۱۷۹۴ د جولای تر ۲۷ نېټې پورې موده ده. په دې موده کې د فرانسې له واندې (Vendée) څخه کورنۍ جګړه پیل شوه او د اتریش، پروسیا او او نورو هیوادونو لکه انګلستان او بلجیم فرانسه له ټولو خواو محاصره کړې وه، د فرانسې ډېرې برخې یې هم نیولې وې.   د وخت انقلابي حکومت پرېکړه وکړه چې وېره (Terror) رامنځته کړي ( د ۵ سپټمبر فرمان) او د هغو خلکو ضد سخت ګامونه پورته کړي چې د انقلابي حکومت ضد شک پرې وشي په دې کسانو کې د عیسویانو راهبان، د سلطنتي حکومت غړي او اشراف شامل وو چې په دې وخت کې زیات اعدام شول او یا هم پرته له محکمې په کلیو او زندانونو کې قتل شول. په پاریس کې د اعدامونو څپه پر له پسې وه، په ولایتونو کې هم سیمه ایزه ویره د ماموریت استازو او د څارنې کمیټې خپره...

ورځپاڼې هغه خپرونې دي کومې چې هر ورځ، هر اونۍ او یا بل ټاکل شوي وخت کې خبرونه چمتو کوي او خپروي، د عامه خلکو لرلید، ځانګړنې او نور عمومي مالومات خپروي او ډېر وخت سوداګریز اعلانات هم پکې شته وي.   د اوسنیو ورځپاڼو پیل د روم له اکتا دیورنا (Acta diurna) شوی مانا یې د هرې ورځې کړنې دي. یادې رسنۍ سیاسي او ټولنیزې پېښې خپرولې. همداسې دوېمه سرچینه یې په لاس لیکل شوې خطي رسنۍ (manuscript newsletters) ده کومه چې په منځنیو پېړیو کې د فګر کورنۍ (Fugger family) تر منځ د اوګزبرګ (Augsburg) ډېرو سوداګرو خپروله.   په انګلستان کې ورځپاڼې د کتاب یا رسالې شکل کې چاپ کېدې او خپرېدې، په دې ډول کتاب یا رساله کې به یوازې د یوې موضوع په اړه خبر خپرېده لکه د کومې طبیعي پېښې په اړه، د جګړې په اړه او یا د یوې ځانګړې لمانځنې په اړه. د دې رسالیزو او یا کتابي رسنیو تر ټولو مخکینۍ بېلګه (Battle o...

په فرانسوۍ کې (Hébertiste) لیکل کیږي او (Exagéré) هم ورته ویل کیږي انګرېزي مانا یې (Exaggerator) ده او پښتو مانا یې افراطي یا افراط کوونکی ده. د فرانسې د انقلاب په وخت کې ټول هغه افراطي ګروپونه وو چې د جک رونې هېبر (Jacques-René Hébert) ملاتړ یې کوه. جک رونې هېبر د یوه انقلابي حکومت غوښتنه کړې وه، د عیسویت ضد وو، همداسې د جېرونده (Girondists) او نورو منځلارو ضد وو او غوښتل یې چې ټولې منځلارې ډلې له منځه وېسي.   د ۱۷۹۲ کال په اګسټ کې یوې ډلې شپاړسم لویي پاچا (Louis XVI) له تویلوري (Tuileries) څخه وتښتوه او په یوه عبادتخونه کې یې زنداني کړ. دې ډلو غوښتل چې په پټه مرموزه توګه زندان کې پاچا مړ کړي. خو کله چې د (Temple of Reason) په مشرۍ انقلابي حکومت بشپړ واک ته ورسېده د هېبر ملاتړي یې خطرناک احساس کړل نو جک رونې هېبر یې سره له ۱۷ ملګرو ونیوه او د پټ پلان لرلو او خیانت په تور یې د ۱۷...

سان کیولوت هم وېل کیږي او په فرانسوۍ کې (sans-culotte) لیکل کیږي. د فرانسې د انقلابي خوځښت په وخت کې د وسله والو جنګیالیو ملاتړ کوونکې سیاسي ډله وه. د ۱۷۹۲ - ۱۷۹۵ کلونو ترمنځ یې خپل ځانونه د عامه او غریبو خلکو مشران او استازي ګڼل خو د (Reign of Terror) پر وخت هغو خلکو هم د دوي په څېر جامې واغوستلې کوم چې د لوړ کلاس وو او لوړې زده کړې یې لرلې تر څو خپله وطنپالنه وښیي. سان کولوت یو ډول برزو ته ورته له ورېښمو جوړ پتلون وو چې په هغه وخت کې د لوړې طبقې خلکو اغوسته همداسې له دې برزو ډوله پتلون سره یې لنډ د (carmagnole) په نامه لنډ جاکټ ته ورته کورتۍ اغوستله او له دې سره یې د ازادۍ سره خولۍ په سر کوله. د جک رونې هېبر (Jacques-René Hébert) رسنۍ کومه چې د ( Père Duchesne) په نامه وه د دې خلکو په پېژندنه او د جامو دود کوونه کې خورا زیاته مرسته وکړه. په هره موضوع کې به یې د خپلې رسنۍ په لمړۍ پاڼه کې...

د حکومت یو شکل ده په کوم کې چې یو کس یا یو کوچنی ګروپ ټول واک لري او واک یې په یوه اغیزمن اساسي قانون محدود نه وي. دیکتاتوري د لاتین ژبې (dictator) کلیمې څخه اخیستل شوی لفظ ده او د روم په جمهوریت کې دیکتاتور یو ملکي افسر یا قاضي وو چا ته چې اضافي واک ورکول کېده دنده یې د دولتي بحران مخنیوی وو. خو عصري دیکتاتوران د پخوانیو دیکتاتورانو په پرتله ډېر پخوانیو ظالمانو ته ورته دي. اوسني دیکتاتوران د چل او درواغو او یا زور له لارې خپل ځان په ظلم زور واک ته رسوي. کله چې واک لاسته راوړي د واک ساتنه د خلکو په وېرولو، د ترهګرۍ په خپرولو او د ټولنیزو ازادیو په له منځه وړلو کوي. ځینې یې چې لږ هوښیار وي نو له پروپاګند څخه کار اخلي تر څو د عوامو ملاتړ ترلاسه کړي.   په ۱۹ او ۲۰ پېړۍ کې چې کله شاهي یا سلطنتي سیستم کوم کې چې واک ارثي وو له منځه ولاړ نو دیکتاتوري یوه عمده سیستم شو چې ټوله نړۍ کې پل...