ټولې لیکنې

په جیولوجي کې، د یخچالونو په دوره او موده دواړو کې یو سوړ ټوک ته وایي. د یخچالونو دوره یا عصر د جیولوجیکي وخت یوه برخه ده په کوم چې د ځمکې لویه سطحه یخونو پوښلې وه. د پلایسټوسین وخت (Pleistocene Epoch) ته (د ۲.۶ میلیونه کاله او ۱۱۷۰۰ کاله وړاندې ترمنځ وخت) ته د یخ لویې دورې (Great Ice Age) نوم هم اخلي, په دې موده کې په شمالي امریکا او اوراسیا کې یخونه ډېر زیات پراخ شول. دې پراخو شوو یخونو تقریبا لسګونه زره کاله وخت واخیست او له ویلې کېدو وروسته بیا پراخ شول. دواړه پراخېدو او بېرته ودې یې د ځمکې په اقلیم کې تغیر راوستی وو, د یخچالونو د بهیریا ودې موده (glacial stages) په نامه یادیږي اوبله د دوه یخچالي مودو ترمنځ موده یا بهیر (interglacial stages) یا هم د یخچالونو د ویلې کېدو بهیر په نامه یادیږي او په دې موده کې د ځمکې تودوخه لکه د اوس وخت په څېر وه.     د پخچالونو دوره یا عص...

د سپټمبر په ۱۶ نېټه، کال ۱۸۷۶، د متحده ایالتونو په ګېلزبرګ کې زېږېدلی او د اکتوبر په ۱۷ نېټه، کال ۱۹۴۷، د کوون ایالت په نیو هاون کې مړ شوی. د متحده ایالتونو جغرافیه پوه وو چا چې پر تمدن د اقلیم اغیز کشف کړ.   هنټېنګټون د ۱۸۹۷–۱۹۰۱ کلونو ترمنځ د ترکې په اوفرېټس کالج (Euphrates College, Harput, Turkey) کې روزونکی وو، په کال ۱۹۰۱ کې یې د ترکې اوفرېټس سیند کشف کړ، د ۱۹۰۳–۰۶ کلونو ترمنځ یې مرکزي اسیا ته خپل سفرونه وکړل او خپل سفرونه یې په (The Pulse of Asia) کې تشرېح کړل او وروسته د ۱۹۰۷ او ۱۹۱۷ کلونو تر منځ د متحده ایالتونو په (Yale University) پوهنتون کې پروفیسر شو. په کال ۱۹۱۱ کې یې فلسطین او د فلسطین تغیر (Palestine and Its Transformation) خپور کړ.   د ۱۹۱۰–۱۳ کلونو ترمنځ یې په متحده ایالتونو، مکسیکو او مرکزي امریکا کې اقلیمي پلټنې پیل کړې. پلټنې یې د اقلیم له ځمکې سره...

په ځانګړو مودو کې د ځمکې د اقلیم بدلون ده، د اقلیم بدلون په اتوموسفېر کې د بدلون له امله رامنځته کیږي. د اقلیم د بدلون بل لامل د ځمکې په سیستم کې د اتوموسفېر له جیولوجیکي، کیمیاوي، بیولوجیکي او جغرافیایي فکتورونه سره فعل او انفعال ده. اتوموسفېر په دوامداره توګه خوځنده یا متحرک ده. پر فزیکي خواصو او د خوځښت پر لوري او نرخ یې مختلف فکتورونه لکه لمریزې وړانګې، په لویه وچه کې جغرافیایي موقیعت، سمندر، د غرونو موقیعت، د اتوموسفېر کیمیا او پر ځمکه وده کوونکي شنه اغیز کوي. یاد شوي ټول فکتورونه د وخت له تېرېدو سره تغیر کوي او په ځینو کې یې لکه د ځمکې پر سطحه شینوالی، د اتوموسفېر کیمیا او په سمندر کې د تودوخې وېش کې ډېر ژر تغیر پیدا کیږي....

د سیستمونو په داسې طریقه فارمول کول کوم چې د جغرافیایي سیمو اقلیمونه مطالعه کوي، ساده کوي، روښانه کوي تر څو د سیمو د اقلیمونو ورته والی او توپیرونه وښي او د اقلیم په اړه ساینسي پوهې کې مرسته وکړي. دا ډول طرحه په هغو هڅو تکیه کوي کوم چې د چاپېریال په اړه خورا زیات مالومات راغونډوي، ګروپ کوي او ترتیب کوي تر څو د اقلیمي بهیرونو تر منځ فعل او انفعال روښانه کړي. د طرحې لپاره دوه طریقې کاریږي یوه تجربوي طریقه ده او بله جنتیکي طریقه ده.   د یوې سیمې اقلیم د چاپېریال د حالتونو ترکیب ده لکه خاوره، شینوالی، هوا او وغیره. اقلیم یو داسې مفهوم ده چې د نړۍ د چاپېریال ټولې برخې په نظر کې نیسي او له همدې امله د نړۍ هېڅ برخه یو بل ته ورته اقلیم نلري.   د اقلیمي ډلبندۍ تر ټولو زړه طریقه د کلاسیک یونان طریقه ده کومې طرحې چې نړۍ د عرض البلدونو په زونونو وېشلې وه او وېش یې هم د پام وړ موا...

اقلیم په یوه ځانګړې سیمه کې د اتوموسفېر اوږدمهاله حالت ده؛ د اتوموسفېر د عناصرو اوږدمهاله ټولګه او په دې عناصرو کې تغیر ده. هوا (weather) او اقلیم (climate) خپلمنځ کې توپیر لري پورته ټول یاد شوي که لنډ مهاله وي هوا ورته وېل کیږي. د فضا عناصر لمریزې وړانګې، تودوخه، لوندوالی، ورښت، د ورښت ډول، تکرار او کچه ده، د اتوموسفېر فشار ده او د بادونو سرعت، لوری یا جهت ده.   د انګرېزۍ (climate) له یونانۍ (klima) څخه اخیستل شوې او مانا یې ماېل شکل ده لکه د لمر وړانې چې له پورته ښکته غورزیږي، د ځمکې عرض البلدونه ښي خو انګرېزۍ کې یې مانا له پخوا څخه په یوه ځانګړې سیمه کې د فضا اوږد مهاله حالت درک شوی. د عصري انګرېزۍ د (climate) کلیمې پخوانۍ املا (clime) ده او ځینې وخت یې د چاپېریال د شینوالي په شمول هر څه ته رجوع کوله. د هرې سیمې اقلیم هر کال، هره لسیزه، هره پېړۍ کې توپیر کولای شي کله دا تغیر ...

د کوپېن په اقلیمي ډلبندۍ کې د اقلیم عمده ډول ده، ځانګړنه یې وچ او لوند اقلیم ده، ډېر ورښت پکې په اوړي کې کیږي، وچ موسم یې د مون سون ګرمو سیمو په پرتله اوږد ده. د (Köppen-Geiger-Pohl system) په سیستم کې د (Aw) په لنډیز ښودل شوی. د کال په اوږدو کې یې د تودوخې درجه لوړه وي، کلنۍ د ورښت کچه یې د ۵۰ او ۱۷۵ سانتي متره تر منځ ده، ډېر ورښت د تالاندې او برېښنا له امله کیږي.  

د کوپېن د اقلیم په ډلبندۍ کې د اقلیم یو عمده ډول ده، په دې سیمه کې یوه میاشت د منځنۍ کچې تودوخه لري کومه چې واوره ویلې کولای شي په دې مانا چې تودوخه صفر °C وي خو هېڅ داسې میاشت نشته چې تودوخه پکې تر ۱۰ °C زیاته شي.د ورښت کچه منځنۍ وي. د تنډرا اقلیم سیمه د ۶۰° او ۷۵° عرض البلدونو تر منځ ده کومه چې د شمالي امریکا او اورسیا د قطبي ساحل په اوږدو کې او د ګرینلنډ سمندر غاړې دي. د (Köppen-Geiger-Pohl system) په سیستم کې یې لنډیز (ET) ده.   په تنډرا سیمو کې ژمی اوږد او سوړ وي، له ۶ تر ۱۰ میاشتو پورې تودوخه له صفر °C کمه وي، ځینې سیمې یې داسې دي چې په کال یوه ورځ هم لمر نه راخیژي. د ژمي ورښت یې وچه واوره ده...

د سټمبر په ۲۵ نېټه، کال ۱۸۴۶، د روسې د امپراتورۍ په سنټ پېټرز برګ کې زېږېدلی او د جون په ۲۲ نېټه، کال ۱۹۴۰، د اتریش په ګراز کې مړ شوی. د جرمني هوا پېژندونکی (meteorologist) او اقلیم پېژندوکی (climatologist) وو چا چې د نړۍ اقلیمي سیمې تشرېح او نقشه کړي. تر ۷۰ کالو پورې یې د هوا پوهنې او اقلیم پېژندنې په پرمختګ کې ونډه اخیستې. د کوپېن عملي او تیوریکي لاسته راوړنو د اتوموسفير د ساینس په ودې خپل اغیز لرلای.   کوپېن تر ۲۰ کلنۍ پورې په روسیه کې پاتې شو. د کوپېن نیکه یو ښه جرمنی ډاکټر وو او د کترین دې ګرېټ (Catherine the Great) لخوا روسې ته دعوت شوی وو تر څو د ولایتونو په حفظ الصحه کې ښه والی رامنځته کړي. نیکه یې وروسته د تزاري روسانو شخصي ډاکټر شو. د کوپېن پلار پېټر فون کوپېن (Peter von Köppen) چا چې د ۱۷۹۳–۱۸۶۴ کلونو تر منځ ژوند کړی د سنټ پېټرز برګ په یوه اکاډیمې کې یې د احصیایه پوه،...

د مې په ۳۱ نېټه، کال ۱۸۷۲، د متحده ایالاتو په وېلټن کې زېږېدلی او د ډسمبر په ۱۷ نېټه، کال ۱۹۷۳، په رېور ډېل کې مړد شوی. د امریکا ستور پوه فزیک پوه (astrophysicist) وو چا چې په (Smithsonian Astrophysical Observatory) اداره کې، په واشنګټن ډي سي ښار کې د ریس په توګه څلوېښت کاله دنده ترسره کړې په دې اوږده موده کې یې هڅه وکړه تر څو دا ثابته کړي چې د لمریزې انرژۍ په تولید کې توپیر رامنځته کیږي کوم چې د ځمکې په هوا کې د کچې وړ توپیر رامنځته کوي.   ابټ د نیو همپشایر (New Hampshire) د بزګرو په کورنۍ کې زېږېدلی او له څلور زامنو تر ټولو وړوکی د پلار زوی وو. داېم اېس سي ډګري ېې په کال ۱۸۹۵ کې له (Massachusetts Institute of Technology) څخه تر لاسه کړې او له ډګري اخیستلو وروسته ېې سم دلاسه د معاون په توګه له ( Samuel Pierpont Langley) سره کار پېل، په کال ۱۹۰۶ کې لنګلي مړ شو او آبټ د ادارې د ر...

  Picture By Killamator - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=52337347

د کورنۍ نوم یې کانیدای (family Canidae) ده، په انګریزۍ کې ورته (canid) هم وایي. د سپي، شغال، لیوه او ګیدړو ۳۶ ډولونه دي. په ټوله نړۍ کې شته دي. اوږدې پښې ، ولاړ غوږونه، ببرې لکۍ او اوږده اوربوزونه (muzzles) لري. دا ژوي غوښه خوړونکي (carnivores) او هر څه خوړونکي (omnivores) دي. د نړۍ په ډېرو ژو خپل ځان تغذیه کوي. ځینې یې مردار شوي جسدونه او ګیایي مادې (vegetable matter) هم خوري. ډېر هوښیار دي او په ډېره اسانۍ روزل کیږي. کانین تر ټولو لومړي کورني شوي ژوي ګڼل کیږي خو ورته وخت کې دا ژوي له پخوا تر اوسه د وړۍ لرونکي پوستکي (pelts) لپاره ښکار کیږي. په ډېرو سیمو کې تر اوسه یا ښکار کیږي او یا په دام نیول کیږي خو ځینې ملکونو د دې ژو په لوبو، او ساتنې بندیز لګولی تر څو د دوی ژوند وژغوري. پرته له استرالیا او انترکتیکا هره لویه وچه د کانین اصلي ځای ده. په استرالیا کې د کانین یو ډول چې د (Ca...

د ډلې نوم یې تریکوپتېرا (order Trichoptera) ده. پتنګ ته ورته حشرې دي، کله چې د شپې رڼا وګوري رڼا لور ته ورځي. د سیندونو جهیلونو او بندونو سره نږدې ژوند کوي. واړه لاروا بچیان یې په اوبو کې ژوند کوي او ډېر وخت کبان خپل ځان پرې تغذیه کوي. غټ یې کب نیونکي د کب نیونې لپاره کاروي. د غټو اوږدوالی یې له ۳ تر ۱۵ ملي متره پورې رسیږي. وزرونه یې له ۴ تر ۲۰ ملي متره پورې اوږدوالی لري. د وزرونو پراخوالی یې له ۸ تر ۴۰ ملي متره پورې رسیږي. کله چې ارام کوي خپل وزرونه لکه د درېدلې خیمې په څېر غونډوي او د بدن پاسنۍ برخه یې په وزرو پوښل شوې وي. وزرې یې وېښته لري. د نړۍ په ټولو تازه اوبو کې پیدا کیږي. د سمندري کډیسفلای یو ډول چې فیلانیسوس پلېبیوس (Philanisus plebeius) په نامه یادیږي د استرالیا او نیوزلنډ په ساحلي سیمو کې ژوند کوي. د اروپا ډول یې اینوایسیلا پوسیلا (Enoicyla pusilla) نومیږي او په وچه کې ژوند کوي...

هر هغه څه چې یو ژوی ترسره کوي د ژوي چلند ګڼل کیږي، په دې کې هر ډول خوځښت، غږ کول شامل دي کوم چې د ذهني بهیر پر بنسټ ترسره کیږي. د ژو چلند له ماقبل تاریخ څخه مطالعه شوی او تر اوسه مطالعه کیږي. پخوانیو انسانانو د ژو چلند ځکه مطالعه کوه ځکه چې د ژو له لارې یې خپلې ورځنۍ اړتیاوې پوره کولې د بېلګې په توګه د سپي چلند کوم چې ډېر زېات ټولنیز چلند لري او د بل ژوي په ښکار کې مرسته او د مالک ساتنه کوي، د رمو ساتنه کوي، همداسې د پیشو چلند کوم چې د کرنې او غلې ساتنه کوي. په عصري وخت کې د انګلستان د کوچنیو بډګر خرس (badgers) مطالعې د غواګانو د تبرکلوز یا نري رنځ د خبرېدو په مخنیوي کې مرسته وکړه او همداسې د ګیدړو د ټولنیز چلند د ربیز ویروس (rabies) د چټکې خپرېدا په اړه مالوماتو ترلاسه کولو کې مرسته کړې, له دې پرته په ټوله نړۍ کې د شاتو د مچیو چلند د کرنې په ښه والي او ډېروالي کې مرسته کړې. همداسې د بیولو...

انسېر د خړو قازو د نسل نوم ده، د اناتیدای کورنۍ (family Anatidae) غړې دي، په انسیریفارمز ډله (order Anseriformes) کې شاملې دي. لس ډولونه لري، د بدن کچه او شکل یې تقریبا ریښتینو قازو ته ورته ده.   انځورونه علمي نوم عام نوم د ژوند سیمې Anser cygnoides  Swan goose سوان قازه په منګولیا کې، د چین په شمال او د روسې په سوېل ختیځ کې Anser fabalis Taiga bean goose تایګا بین قازه د اروپا او اسیا په شمال کې Anser serrirostris Tundra bean goose ټانډرا بین قازه شمالي سایبیریا کې Anser brachyrhynchus Pink-footed goose د ګلابي رنګه پښو قازه شمال لوېدیځه اروپا په ځانګړې توګه ایرلنډ کې، انګلستان، نیدرلنډ او د دنمارک لوېدیځ کې Anser albifrons Greater white-fronted goose د ډېر سپین رنګ لرونکې قازه شمالي امریکا، جاپان، سایبیریا، کاناډ...

یوه ژوندۍ ماده، د دې مادې ځانګړنې یا خواصو ښودنه کومو ځانګړنو کې چې ځواب او غبرګون، وده، میټابولیزم، د انرژۍ تبدیل او د مثل تولید شامل دي ژوند ده. هر ژوندۍ له یوه یا زیاتو ژوندیو واحدونو جوړ شوی کوم ته چې حجره وېل کیږي کوم چې د کاربن پر بنسټ د ترکیبونو او یا نورو ترکیبونو د شکل د تغیر وړتیا لري (میټابولیزم)، د ودې وړتیا لري، د ګډون او د مثل د تولید وړتیا لري. کوم ژوندي چې اوس پر ځمکه وینو شریک پلرونه لري، له ارثي تنوع او د چاپېریال له طبیعي انتخاب څخه رامنځته شوي. ځینې مطالعې وړاندیز کوي چې ممکن ژوند ۴.۱ بیلیونه کاله وړاندې پېل شوی وي تر اوسه پورې له ۳.۵ تر ۳.۷ بیلونه کاله وړاندې ترمنځ فوسیل پیدا شوي کوم چې ممکن له ځمکې لږ کم عمر ولري. تر اوسه پورې ۹۹.۹ % هغه نسلونه او ډولونه له منځه تللي چې مخکې یې په نړۍ کې ژونده کوه. د ساینس هغه څانګې چې د فعالیت پر بنسټ، د تاریخ پر بنسټ د ټولو ژوندیو ت...

جمع یې (amphioxi, or amphioxuses) لیکل کیږي او په انګرېزۍ کې ورته (lancelet) نوم هم اخلي. فایلم یې کورداتا (phylum Chordata) او فرعي فایلم یې سېفالو کورداتا (subphylum Cephalochordata) ده، د بې شمزیو څو ډوله دي. واړه سمندري ژوي دي کوم چې د نړۍ د ګرمو سیمو په اوبو کې د سمندر غاړو په اوږدو کې پیدا کیږي. دواړه مالیکولي او مورفولوجیکي شواهد یې داسې ښي چې له شمزي لرونکو سره تړاو لري.   د بدن اوږدوالی یې تر ۸ سانتي متره (۳ انچه) پورې رسیږي. په دوه نسلونو کې ګروپ شوي: یو نسل یې برانکیوسټوما (Branchiostoma) ده چې د امفایوکسېس (Amphioxus) په نامه هم یادیږي او بل نسل یې ایپیګونیکتایس یا ایپګونیچتایس (Epigonichthyes) نسل ده چې د اسیمینټرون (Asymmetron) په نامه هم پېژندل کیږي. تقریبا ۲۴ ډولونه دي، راډ ته ورته شکل لري، د کورداتا فایلم ځانګړنې لري، د کورډېټ ژو په څېر کرپندوکي ته ورته، راډ ته و...