ټولې لیکنې

د غلې له دانې جوړ شوي، مخکې له مخکې پاخه او خوړو ته چمتو خواړه دي. په تودیزه توګه له شیدو سره او یا هم له شیدو جوړ شوي کوم بل تولید سره په سهار کې خوړل کیږي. په متحده ایالتونو کې نهار غله ډېر وخت په بورې، شربت یا میوې خوږه شوې وي.   په ۱۹ پېړۍ کې، په متحده ایالتونو کې د عیسویانو یوه نوې ډله تاسیس شوه او دې ډلې په ۱۸۶۰ لسیزه کې (Western Health Reform Institute) اداره جوړه کړه کومې چې د (Seventh-day Adventist) په نامه خپلو باورونو کې نهار غله تعریف کړه. کله چې دوه سوداګرد (C.W. Post and W.K. Kellogg) له نهار غلې سره اشنا شول نو خواړه یې سوداګریز کړل چې اوس د غرب په دودیزو خوړو بدل شوي....

د غوا له شیدو جوړ شوی پنېر ده. بري نوم د فرانسې د یوې ولسوالۍ نوم ده چېرې چې دا پنېر تولیدیږي. لمړی له ۹ تر ۱۵ انچه (۲۳ - ۳۸ سانتي متره) پورې قطر ورکول کیږي له هغې وروسته (penicillium candidum) مواد پرې شیندل کیږي کوم چې د پنېر چار چاپېره د قشر په څېر پوښ جوړوي. له دې وروسته په درې یا څلور اوونیو کې پخیږي.

د ډول نوم یې (Brassica oleracea, variety italica) ده، د کرم یو ډول ده، په براسیکا سیای کورنۍ (family Brassicaceae) کې ډلبندي شوی. د خوړ وړ ګل او ساقه لري. اصلي ځای یې ختیځه مدیترانه او کوچني اسیا ده. د پخواني روم خلکو کرل، په ۱۷۰۰ لسیزه کې انګلستان او متحده ایالتونو ته انتقال شو. د خوړو وړ فایبر لري، پوټاشیم (potassium)، فولیک اسید (folic acid) او ویټامین اې، سي او کې لري. ځینې خلک یې تازه او ځینې خلک یې له پخولو وروسته خوري. د بوټي قد یې له ۶۰ تر ۹۰ سانتي متره پورې لوړیږي. که چېرې ونه رېبل شي زېړ ګلان کوي. په معتدله او سوړ اقلیم کې وده کولای شي، د تخم له لارې خپریږي، تخم یې په ځمکه کې خښیږي او یا د بل بوټي په ساقه کې پیوند کیږي. له ۶۰ تر ۱۵۰ ورځو پورې یې سبزي د رېبلو وړ وي کومه موده چې له اقلیم سره تړاو لري....

د تودوخې وړانګو ته په مستقیمه توګه د خوړو د څرګندولو له لارې پخولو ته وایي، که دا څرګندول د سکرو له پاسه کېښودل وي، د راډونو وړانګو ته کېښودل وي او یا هم په اور باندې پخول وي. کباب کول (Broiling) او سره کول (roasting) له یو بل سره توپیر لري. کباب کول په اور کېښودلو ته وایي او سره کول د کړایي په غوړو کې پخولو ته وایي.

هغې تودې خونې ته وایي چېرې چې واړه څاروي، چورګوړي او یا نور هر ډول کورني مرغان ساتل کیږي. په انګرېزۍ ژبه کې (Chick brooder) هغې خونې ته وایي چې دېوارونه او فرش یې له لرګي جوړ وي، خونه د خوځښت وړ وي په دې مانا چې لاندې ټایرونه لري او له یوې سیمې بلې ته انتقالیږي، د ګروپ په ذریعه، د تیلو د شیتوب په ذریعه او یا د برېښنایي بخارۍ په ذریعه تودیږي او چورګوړي پکې تر شپږ اوونیو عمر پورې ساتل کیږي. کومې تودې خونې چې سوداګریزې دي ډېرې لویې وي، د فرش یا غولي لاندې د تودوخې لپاره انګیټۍ یا بخارۍ لري یا د تودوخې لپاره پکې ګروپونه کاریږي په داخل کې زېاتې خونې لري، د هوا بدلولو پکی لري، د اوبو او دانې اضافه کولو لپاره اوتومات سیستم لري....

دکرم یو ډول ده، د ډول علمي نوم یې براسیکا اولېراسیا (Brassica oleracea) ده، په براسیکا سیای کورنۍ (family Brassicaceae) کې ډلبندي شوی. په اروپا او شمالي امریکا کې ډېر زېات کرل کیږي. د دې کرم غوټۍ (buds) چې د (sprouts) نوم ورته اخلي د خوړو وړ دي. په بلجیم کې تقریبا ۱۲ پېړۍ وړاندې کرل کېدل خو رسمي یادون یې له ۱۵۸۷ کال څخه موجود ده. ممولا پخیږي او بیا خوړل کیږي. د خوړو وړ فایبر (dietary fibre)، فولیک اسید (folic acid)، مګنیز (manganese)، ویټامین اې، سي او کې لري.   د تخم بهیر کې او کله چې بوټی ځوان وي د کرم عام ډول ته ورته وي خو له غټېدو وروسته یې ساقه له ۶۰ تر ۹۰ سانتي متره پورې وده کوي، د ساقې شاوخوا وړې غوټۍ پیدا کیږي چې په واړه کرم بدلیږي. شین رنګ لري خو سور رنګ کې هم شته دي. بوټی یې ملایمې سړې هوا ته اړتیا لري....

متحده ایالتونو یوه اداره تاسیس کړه چې له کال ۱۹۴۳ تر ۱۹۴۷ پورې یې ښځې جلب کولې او روزلې تر څو د دوېمې نړیوالې جګړې پر مهال په پټیو کې پاتې شوي فصلونه وژغوري. د ۱۹۴۲ کال په اوړي کې د امریکا بزګر د مزدورانو له کمي سره مخ شول او لامل یې دا وو چې له کال ۱۹۴۰ څخه تقریبا شپږ میلیونه بزګرو له مالکانو سره کار پرېښی وو تر څو د جګړې پر مهال د لوړ معاش لپاره په شرکتونو کې یا له پوځ سره کار وکړي.   په دې وخت کې راډیوګانو او چاپي رسنیو په خلکو غږ وکړ چې د فصلونو په ژغورنه کې مرسته وکړي او بلاخره د غږ ځواب یې ښځو ورکړ. په کال ۱۹۴۳ کې د متحده ایالتونو کانګرېس د دوي روزنې ته بودیجه ځانګړې کړه. په دې پوځ کې د جلب کېدونکو ښځو لپاره کوم ځانګړي شرایط نه وو بلکې اړینه داوه چې جلب کېدونکې ښځې باید حوصله ولري، جرات ولري او د وطنپالنې احساس ولري. په دې پوځ کې تقریبا له یو میلیون څخه زېاتې ښځې جلب شوې چ...

د اسپېرولا نسل (Asperula) څو ډوله بوټي دي، په روبیاسیای کورنۍ (Rubiaceae) کې ډلبندي شوي. د اروپا په ځنګلونو کې وحشي خپله شنه کېدونکي ګلان دي. پاڼې یې په درملو او د مشروباتو په معطره کېدو کې کاریږي. ځینې ډولونه یې په ګل بڼ کې د ښکلا لپاره کرل کیږي.

د ملګرو ملتونو عمومي غونډې (General Assembly) د ۱۹۷۴ په ډسمبر کې تاسیس کړې اداره ده. مرکز یې د ایټالیا په روم ښار کې وو. یوه همغږې کوونکې اداره وه، د زراعت له وزارتونو سره سره یې مرسته کوله تر څو په خپلو هېوادونو کې سوء تغذیه او ولږه له منځه وېسي، د زراعت نوي تخنیکونه رامنځته او پلي کړي، د خوړو تولید کې لوړوالی راولي. په کال ۱۹۹۳ کې، په ملګرو ملتونو کې د دې ادارې فعالیت وځنډول شو.

د ملګرو ملتونو لخوا په کال ۱۹۶۱ کې تاسیس شوې اداره ده تر څو په نړۍ کې ولږه کمه کړي. مرکز یې د ایټالیا په روم ښار کې ده. موخه یې د نړۍ د نفوس ۱۵% هغه خلک مړول دي چې له ولږې سره مخ دي. هغو سیمو ته خواړه انتقالوي چېرې چې طبیعي پېښو انسانان له ولږې سره مخ کړي او د یا د نورو انسانانو کړنو او شخړو په خلکو کې ولږه رامنځته کړې وي.   دا اداره خدمات، نغدې او توکي تر خلکو رسوي تر څو خلک په مناسبه توګه ماړه کړای شي. له ماشومانو او اومیندواره ښځو سره هم مرسته کوي. له کال ۱۹۹۶ څخه د دې ادارې په اجرایوي څانګې کې ۳۶ هېوادونه شامل وو چې نیم یې د ملګرو ملتونو د اقتصادي او ټولنیزې شورا (UN’s Economic and Social Council - ECOSOC) لخوا انتخاب شوي وو او نیم یې د خوړو او زراعت ادارې (Food and Agriculture Organization - FAO) لخوا انتخاب شوي وو. په ۲۱ پېړۍ کې دې ادارې له ۱.۴ بیلیونه زېاتو خلکو ته خواړه ...

د ارتېمیزیا نسل (genus Artemisia) د تریخ بوي لرونکي څو ډوله بوټي دي، د استېراسیای په کورنۍ (family Asteraceae) کې ډلبندي شوي. پخوا په ابسېنت (absinthe) او وېرموت (vermouth) الکول لرونکو مشروبو کې کارېدل، درمل هم ورڅخه جوړېدل. د نړۍ په ډېرو سیمو کې پیدا کیږي. پاڼې یې شین، خړ شین او یا سپینو زرو ته ورته سپین رنګ لري. اصلي ځای یې اروپا ده خو په کاناډا او متحده ایالتونو کې هم طبیعي شوي دي. افسنتین یې عربي نوم ده خو فارسي او پښتو کې هم ورته افسنتین نومونه اخلي.

د ډیوس کوریا نسل (genus Dioscorea) څو ډوله بوټي دي، په ډیوس کوریاسیای کورنۍ (family Dioscoreaceae) کې ډلبندي شوي. دواړو نیمو کرو کې یې اصلي ځای ګرمې سیمې دي. په لویدیځې افریقا او نیو ګینې کې یې ځینې ډولونه د خوړو لپاره کرل کیږي. په انګرېزۍ کې (yam) خواږه کچالو ته وایي چې ډېری خلک یې له ښوی کچالو سره توپیر نشي کولای. مګر د بوټپوهنې له مخې ریښتیني (yam) له خواږه کچالو څخه جلا کړل شوي مګر کوم (yam) چې لنده غوښه لري خواږه کچالو ګڼل کیږي. تر اوسه پورې یې سلګونه ډولونه پېژندل شوي چې شکل او رنګ کې له یو بل سره توپیر لري.  ...

د چین پخوانی د برونز لوښی ده چې د غلې د پخولو لپاره کارېده. د زېږېدیز کال څخه ۱۲ تر ۱۸ پېړیو وړاندې د (Shang, or Yin and Zhou) کورنیو په وخت کې تولید شوي لوښي دي. دا لوښي په لمړي ځل له زېږیدیز کال څخه ۳۰۰۰–۲۰۰۰ کاله وړاندې را څرګند شوي خو د شنګ کورنۍ (Shang) په وخت کې نامتو شوي او ډېر کارېدلي. یادو کورنیو دا لوښي په مذهبي مراسمو کې کارول.    

په انګرېزۍ کې (Yoghurt, Yourt, or Yoghourt) هم لیکل کیږي، د خمیرشوو یا تخمیر شوو شیدو نیمه مایع ده. نرم تروش بوي لري او د بوي لامل یې په مستو کې د لکتیک اسیدو (lactic acid) شتون ده. مستې د وزو، مېږو، غواګانو یا میښو له شیدو جوړیږي. په متحده ایالتونو او د اروپا د شمال په مرکزي سیمو کې ډېر شرکتونه د غوا له شیدو مستې جوړوي، په ترکیه کې ډېر خلک د وزې له شیدو جوړې شوې مستې خوښوي، په شرقي اروپا کې بیا ډېر خلک د مېښو له شیدو مستې جوړوي، همداسې تر ټولو زېات د مېښو شیدې کارونکي هند او مصر دي.   د مستو جوړېدنې په لمړي ځل له ترکې سرچینه اخیستې. ترکانو به لمړی شیدې وېشولې - په دې مانا چې هر ډول باکتریا به یې د تودوخې له لارې له شیدو لرې کوله (sterilize). له یخېدو وروسته به یې مستې ورسره ګډولې - شیدې به یې مایه کولې (inoculate) .   سوداګرېزې مستې د غوا له ګرمو شوو شیدو سره د شیدو ...

د انګلستان عام خواړه دي چې له اوړو سره د اوبو، هګیو، او شیدو له مخلوط کېدو (batter) جوړیږي او د غوا د وازدې په غوړیو (drippings) کې پخیږي. په لمړي ځل باندې دا خواړه په ۱۸ پېړۍ کې، د انګلستان په شمال کې دود شوي. په هغه وخت کې به غوښه د اور له پاسه زوړندېده او دا پوډینګ به لاندې ورڅخه کېښودل کېده تر څو یې د وازدې غوړي په پوډینګ کې وڅاڅي. له پخېدو وروسته به پوډینګ په مربع شکل کې پرې کېده او خوړل کېده.   عصري یورک شېر پوډینګ د یکشنبې په ورځ ډېر وخت د نورو خوړو ترڅنګ خوړل کیږي او ډېر خلک یې د (Sunday roast or Sunday lunch) په نومونو پېژني. که چېرې سوسیس په یورک شېر پوډینګ کې اضافه شي نو بیا ورته د (Toad in the Hole) نوم اخلي....

د ډول نوم یې کوکوربیتا پېپو (Cucurbita pepo) ده، په انګرېزۍ کې ورته (courgette) نوم هم اخلي. د کورکوبیتاسیای کورنۍ (family Cucurbitaceae) کې ډلبندي شوی. د کورونو په پټیو او مارکیټونو کې پرېمانه پیدا کیږي. د دې کدو ګلان هم د خوړو وړ دي او ډېړ خلک یې په غوړو کې سره کوي. ګلان یی هم جنسه (unisexual) وي یا نران وي او یا ښځې وي. د شاتو مچۍ یا نورې حشرې یې په القاح کولو کې مرسته کوي. بوټی یې له (squash bugs) او (squash vine borers) څخه زیان لیدلای شي.

د فاباسیای کورنۍ (family Fabaceae) د څو ډوله بوټو دانې ته وایي. همداسې د ویګنا (Vigna) او فاسیولوس ( Phaseolus) نسلونه څو ډولونه لري کومه چې ډېره پېژندل شوې لوبیا ده. په دې کورنۍ کې ځینې ډولونه سوداګریز ارزښت لري. لوبیا زېات پروتین لري او په منځنۍ کچه وسپنه، تیامین (thiamin)، او ریبوفلاوین (riboflavin) لري.   د لوبیا ډېر بوټي د بل توکي په مرسته مستقیمه وده کوي خو ځینې بوټي یې په منځنۍ کچه لوړیږي او یا لنډ قد لري. کله یې چې بوټی وده وکړي نو مصنوعي مرستې ته اړتیا لري تر څو یې د غلې دانه راغونډل اسانه شي. د هر ډول د دانې رنګ، کچه او شکل یې توپیر لري. د ځینې ډولونو فایبر یې ډېر زېات وي او باید ښه وده وکړي تر څو د خوړو وړ شي.   په ټوله نړۍ کې سویا بین (soybeans) ډېر سوداګریز ارزښت لري، سویابین د نړۍ د میلیونونو خلکو خواړه دي او له دې پرته د سلګونو کیمیاوي توکو د ترکیب جز د...

په انګرېزۍ کې ورته د (laurel) نوم هم اخلي هندیان او پاکستانیان یې جامن بولي. د ډول نوم یې لوروس نوبیلیس (Laurus nobilis) ده، په لورسیای کورنۍ (family Lauraceae) کې ډلبندي شوې. کال دولس میاشتې شنه وي. اصلي ځای یې د مدیترانې سیمه ده. پاڼې یې په خوړو کې اچول کیږي، تریخ خوند لري. په پاڼو کې تقریبا ۲ % اساسي غوړ لري او اساسي جز یې سینوئل (cineole) ده.   وچې شوې پاڼې یې پرته له میده کولو په دېګ کې اچول کیږي او له پخولو وروسته بېرته له خوړو جلا کیږي. په ځینې ملکونو کې یې پاڼې وچیږي او بیا پوډر ترې جوړیږي او سوداګریز ارزښت لري. له پاڼو یې پخوا په یونان کې تاج جوړېده او لوبه ګټونکي لوبغاړي ته ور په سر کېده. په منځنیو پېړیو کې د بې له پاڼو درمل هم جوړېدل....

د ډول نوم یې اوسیمم بازیلیکم (Ocimum basilicum) ده، په انګرېزۍ کې ورته (sweet basil) نوم هم اخلي د نعنا په لامیا سیای کورنۍ (family Lamiaceae) کې شامل ده او د بوی لرونکو پاڼو لپاره کرل کیږي. ګمان کیږي چې اصلي ځای یې هند وي. پاڼې یې په غوښه، کب او سلات کې اچول کیږي ډېر خلک یې په الکول لرونکي مشروب کې هم کاروي.   ښویې صیقلي پاڼې لري، د پاڼې شکل یې هګۍ ته ورته وي، د ګلانو رنګ یې له سپین تر ارغواني پورې شته. د ریحان بوټی له پرخې او سړو سره سخت حساسیت لري او په ګرمو سیمو کې ښه وده کوي. که چېرې ریحان په لنده سیمه کې وکرل شي ډېر ژر یې د ( Fusarium wilt) په نامه ناروغي وهي کومه چې د بوټي د وچېدو لامل ګرځي، یا (blight) ناروغي پرې لګیږي چې دا ناروغي د بوټي او میوې رنګ تک زېړ کوي یا یې پوپنک وهي چې د ناروغی نوم یې (downy mildew) ده.   د ریحان ځینې ډولونه سوداګریز دي چې په دې کې ...

اصلي نوم یې (Major James Dawson Chichester-Clark) ده. د شمالي ایرلنډ سیاست پوه وو. د فیبرورۍ په ۱۲ نېټه، کال ۱۹۲۳، په ایرلنډ کې زېږېدلی او د مې په ۱۷نېټه، کال ۲۰۰۲ د انګلستان په لندن ښار کې مړ شوی. د شمالي ایرلنډ په منځنۍ کچه ایتلاف جورونکی لمړی وزیر وو چا چې په کال ۱۹۶۹ کې ناڅاپه په انګلستان غږ وکړ چې خپل پوځ د فرقه ایزه تاوتریخوالي خلاف وکاروي.   د عیسوي مذهب د پروتستانو له ډلې سره یې تړاو لره او په کال ۱۹۶۰ کې د ایرلنډ د پارلمان غړی وو، د ۱۹۶۷–۶۹ کلونو ترمنځ د زراعت وزیر وو او په کال ۱۹۶۹ د تمې خلاف د اصلاح غوښتونکي لمړي وزیر په توګه وټاکل شو.   کله چې لمړی وزیر شو ټول سیاسي بندیان یې خوشې کړل او د سیاسي مجرمینو لپاره یې عمومي عفو اعلان کړه. خو په دې ونه توانیده چې د کتولیک عیسویانو او پروتستانو ترمنځ تاوتریخوالی ارام کړي او چې کله یې خپله ناکامي درک کړه نو د انګلست...