ټولې لیکنې

د جون په ۱۶ نېټه، کال ۱۹۰۲، د متحده ایالتونو د کنکټیکټ په هارټ فورډ کې زېږېدلې او د سپټمبر په ۲نېټه، کال ۱۹۹۲، د نیویارک په هنټینګټون کې مړه شوې. د امریکا ساینسپوه وه چا چې په ۱۹۴۰ لسیزه او ۱۹۵۰ لسیزه کې د حرکت کوونکو جنتیکي عناصرو mobile genetic elements په اړه د کشف له امله په کال ۱۹۸۳ کې نوبل جایزه تر لاسه کړه.   پلار یې physician ډاکټر وو او کلینټوک په کم عمر کې ډېر څه ورڅخه زده کړي وو. له لیسې وروسته یې د بیولوجي رشته په کرنل پوهنتون Cornell University کې، په کال ۱۹۱۹کې پېل کړه. په کال ۱۹۲۳ کې لسانس او دوه کاله وروسته یې ماستري تر لاسه کړه. تخصص یې په حجره پېژندنه یا سایټولوجي cytology، جنتیک او زولوجي کې کړی خپله دوکتورا یې په ۱۹۲۷ کې لاسته راوړه. کله چې له مکتب څخه فارغه شوه د زېړو جوارو maize کرموزمومي څېړنه یې پېل کړه. د هر جوار د کروموزوم د څېړنې لپاره یې مایکروسکوپ او ...

د فرانسې د پیریني په ټوټاول ښار کې پالیوانتروپولوجیکي ځای paleoanthropological site ده چېرې چې له ۱۹۶۴ تر ۱۹۷۴ کال پورې تر ۵۰ زېات پخواني هومو archaic Homo ډولونه وموندل شول. له دې انسانانو سره شخوند وهونکي فوسیلي ژوي هم موندل شوي چې تقریبا له ۲۰۰۰۰۰ تر ۳۰۰۰۰۰ زره کاله پورې پخواني دي.   د انسان دوه ژامې چې دواړه په کچه له یو بل سره توپیر لري او ګمان کیږي چې ممکن د ښځې او نر ژامې وي او د نر ژامې له ښځې څخه په کچه کې غټې, پکې شاملې دي.   په کال ۱۹۷۱ کې د انسان مکمل سر پیدا شو چې مخ یې هم بشپړ ده او په اروپا کې دغه ډول کوپړۍ ډېرې پیدا شوي. د مغز کاسه brain case یې تر عصري انسانانو وړه ده. د دې کوپړۍ د ډلبندۍ په اړه یې ډېر بحثونه شوي ځکه چې مورفولوجي یې د هومو اېرېکټس Homo erectus او د عصري انسانانو ته د نږدې انسانانو نیاندېر تال Neanderthal چې د نسل علمي نوم یې هومو نیان...

اېچ ای وي د human immunodeficiency virus لنډیز ده او یو رېټرو ویروس retrovirus ګڼل کیږي کوم چې د اېډز AIDS لامل ګرځي. immunodeficiency د ایمیون هغه کمښت ته وایي چې له ویروس نه په مناسبه توګه بدن ونشي ژغورلی او د کمښت لامل یې د ځینو مادو یا د پروسې د اجزاو نشتون یا کمی وي رېټرو ویروس د ار اېن اې RNA ویروسونو ګروپ ده کوم چې د خپل جېنوم genom د ډي اېن اې کاپي په هغه حجره کې اچوي چېرې چې مېزبان وي تر څو تکثیر replicate وکړي AIDS اېډز یوه ناروغي ده په کومه کې چې بدن له سختې ایمیوني حجروي کمښت یا له لاسه ورکوونې سره مخ کیږي اوله ویروس سره یې مقاومت خورا زېات کمیږي...

په اوسني وخت کې د فزیک له مخې د انسان پېژندنې له تخنیکونو څخه یو تخنیک ده. په ۱۹ پېړۍ کې د انسان بیولوجیکي او کلتوري تکامل په اړه علاقه زېاته شوه تر څو له منځه تللي نسلونه او په وخت کې د ژوندیو خلکو سیستماتیکه تشریح وکړي نو د دې ډیسیپلین کارېدنه پېل شوه. د ۱۹ پېړۍ په پای کې انتروپومېټریک مالومات د ټولنیزو ساینس پوهانو لخوا د دې لپاره کارېدل تر څو د هغو تیوریانو یا نظریاتو ملاتړ وکړي چې بیولوجیکي نسل یې د کلتوري او فکري پراختیا یا ودې له مخې وېشه. وروسته د ایټالیا د رواني ناروغیو ډاکټر یا ارواه پوه ډاکټر سېسار لومبروسو (psychiatrist Cesare Lombroso) انتروپومېټریک مالومات د مجرمانو د ډلبندۍ لپاره وکارول تر څو مجرمان په کټګوریو سره ووېشي او له خپل ډول سره یې په روغتون یا محبس کې بندیان کړي.   د انتروپومېټرۍ ساده کچه کوونه کې د سر د کوپړۍ نسبت (cephalic index) هم شامل ده کرانیال انډ...

د اکتوبر په ۱۳ نېټه، کال ۱۷۹۶، د سویډن په لنډ کې زېږېدلی او د اپرېل په ۱۸ نېټه، کال ۱۸۶۰، د سویډن په سټاکهولم کې مړ شوی. د سویډن کالبد پېژندونکی (anatomist) او انسان پېژندونکی (anthropologist) وو او په کرانیومیټرۍ (craniometry) کې یو مخکښ کس ګڼل کیږي. کرانیومیټري په انګرېزی کې د سر کوپړۍ کچه کولو یا اندازه کولو ته وایي تر څو د دې کچې له مخې د انسانانو د فوسیلي کوپړیو (skulls) ځانګړنې وټاکي. اډالف رېټزیس د ۱۸۲۴–۶۰ کلونو ترمنځ په (Karolinska Medic-Kirurgiska Institutet, Stockholm) کې د اناتومۍ او فزیلوجۍ پروفیسر وو. په کال ۱۸۴۲ کې یې د سر د کوپړۍ د کچه کولو نسبت (cranial or cephalic index) اختراع کړ. کرانیال انډیکس هغه شمیره چې د سر د کوپړۍ حد اکثر یا تر ټولو لوړ نسبت ښي په دې مانا چې د سور یا بر له اوږدوالی سره د سر د کوپړۍ نسبت. د دې نسبت له مخې یې د هر وګړي نسب پیدا کولو هڅه وکړه چ...

د نومبر په ۲۱ نېټه، کال ۱۸۹۱، د متحده ایالتونو په جکسن ویل کې زېږېدلی او داپرېل په ۵ نېټه، کال ۱۹۷۰، د کلیفورنیا په پسادېنا کې مړ شوی. د امریکا جنیتیک پوه وو چا چې په کال ۱۹۱۳ کې د یوه تخنیک له مخې د ډروسوفیلا د میوې مچ (fruit fly Drosophila) په کروموزوم کې د ځانګړو جینونو موقیعت نقشه کړ.   سټرشېونټ په کال ۱۹۱۴ کې له کولمبیا پوهنتون (Columbia University) څخه دوکتورا وکړه. له دوکتورا وروسته یې د ۱۹۱۵–۲۸ کلونو تر منځ د (Carnegie Institution of Washington, D.C) په اداره کې د څېړونکي په توګه دنده پېل کړه او د څېړنو په دوران کې هغه دا ثابته کړه چې په ډروسوفیلا کې دکروموزمونه تر منځ د جینونو د تبادلې (crossing-over) مخنیوی کېدای شي. په کال ۱۹۲۸ کې یې له (California Institute of Technology) سره دنده پېل کړه او په خپل پوست باندې تر مرګه پاتې شو. سټرشېونټ لمړی کس وو چې د اتمي ازموینې او ...

د مې میاشت په ۲۴ نېټه، کال ۱۸۵۵، د انګلستان په لندن ښار کې زېږېدلی او د اپرېل په ۲۰ نېټه، کال ۱۹۴۰، د انګستان د کامبرېج په کامبرېجشېر کې مړ شوی. د انګلستان د عصري انسان پېژندنې (anthropology) په بنسټګرو کې یو ده، تقریبا ۳۰ کاله یې په کمبرېج کې د انسان پېژندنې درس ورکړی.   زدکړې یې په کرېسټ کالج (Christ’s College) او کمبرېج (Cambridge) کې کړي او وروسته د رویال کالج اف ساینس (Royal College of Science, Dublin) کې د زولوجي پروفیسر وټاکل شو. په کال ۱۸۸۷ کې یې د سمندري بیولوجي په اړه خپل لمړی کتاب د (Study of Embryology) په نامه ولیکه او ډېرو مجلو د دې کتاب برخې خپرې کړې.   په کال ۱۸۸۸ کې هاډن د ټورېس تنګې ته ولاړ کوم چې د استرالیا او نیو ګینې تر منځ ده تر څو سمندري بیولوجي مطالعه کړي خو هلته یې چې ځایي هندیان ولیدل نو پام یې د انسان پېژندنې لور ته واوښت. په کال ۱۸۹۳ کې د ک...

د مارچ په ۲۹ نېټه، کال ۱۹۲۳، د انګلستان په چیم سوري کې زېږېدلی او د مې میاشت په ۲۹ نېټه، کال ۲۰۰۹، د متحده ایالتونو په فیلادېلفیا کې مړشوی. په انګلستان کې پیدا شوی امریکایی ډاکټر او نسل پېژندونکی وو چا چې د وېلسن ناروغي (Wilson disease) ارثي طبیعت کشف کړ, د تشخیص او د نوې درملنې د طریقې لپاره یې بنسټ تاسیس کړ.

فضاتیاره ده, لایتناهي ده او دا تیاره فضا د لمر وړانګې رڼا کوي. پورته شین ښکارېدونکی اسمان نده دغه د لمر خپرې شوې وړانګې دي چې نیله رنګ کې مونږ ته ښکاري. د وړوکتوب یو سول همدا ده چې اسمان ولې شین ده ؟ ممکن چې تاسې کله واړه وی دا پوښتنه مو کړې وي او یا هم بچیان لری او له تاسې دا پوښتنه وکړي. ځواب زمونږ په لمریز سیستم کې د بې اندازې وړانګو په سرچینه پېل کیږي. د لمر وړانګې سپینې ښکاري خو دا وړانګې له ټولو هغو رنګونو جوړې شوي کومې چې د طیف په ذریعه وینو چې له سره تر بنفشي رنګه پورې رنګونه دي. د لمر وړانګې د اتموسفیر یا فضا په اوږدو کې د مختلفو عناصرو، ترکیبونو او ذراتو لخوا جذب کیږي، انعکاس او تغیر ورکول کیږي. د اسمان رنګ د راتلونکو وړانګو د څپو له طول سره تړاو لري خو په هوا کې د اکسیجن، نایتروجن او د دوړو د ذرو مالیکولونه هم پکې خپل رول لري.   کله چې د لمر وړانګې له پاسه خوا پ...

د مالوماتو له ډېرېدو سره اوس ډېر خلک د حافظې و ړو واحدونو لکه بایټس (bits and bytes) په اړه فکر نکوي. د مالوماتو د ثبت کولو پروخت هم ډېر خلک د (megabytes, gigabytes, or terabytes) په اړه فکر کوي. د وخت په تېرېدو سره مالومات هم زېاتیدونکي دي نو پوښتنه داده چې له (terabytes) وروسته به د څه په اړه فکر کوو ؟   په عمومي توګه مالومات SI یا (International System of Units) کاروي. تېرا د ۱۰۰۰ څلورم طاقت یا توان ده او د تېرا مانا هم څلور ده له دې وروسته به (10005) یا پېتا (peta) وي. په دې مانا چې له تېرا بایټ وروسته به پېتا بایټ (petabyte) وي او له هغې وروسته اېکزا بایټ (exabyte)، له هغې وروسته زېتا بایټ (zettabyte)، له هغې وروسته به یوتا بایټ (yottabyte) وي....

کله چې سپورت کوو او له بدن څخه مو خوله بهیږي نو دې خوله کې زهري او بیکاره توکي هم بهر وځي؟ دې پوښتنې ته لمړۍ ځواب داده چې د انسان پوستکی ترشح کوونکی ارګان یا غړی (excretory organ) نه ده که داسې نه ده نو بیا بله پوښتنه داده چې زهري توکي څرنګه د سپورت په ذریعه له بدن څخه وېستل کیږي؟ کله چې انسان دروند فعالیت وکړي نو د لنفاوي مایع (lymph fluid) او د وینې دوران کې لوړوالی رامنځته کیږي. په دې وخت کې لنفاوي مرغړي یا غوټې (lymph nodes) زهري یا بیکاره مواد له بدن څخه فلټر کوي (کوم زهري او بیکاره مواد چې د لنفاوي مرغړیو په ذریعه له بدن څخه فلټر شوي وي په وینه کې بېرته پرېښودل کیږي او پښتورګي یې له منځه وړي.) همداسې ځیګر هم له بدن څخه بیکاره تولید فلټر کوي او بایل تېزاب په توګه (bile) یې د کیسې صفرا (gallbladder) له لارې کلمو (intestine) ته لېږدوي تر څو له هاضمې سره مرسته وکړي.   د دروند ...

د فرانسې د انقلاب پر مهال د فرانسې ملکې ته تر ټولو نامتو نسبت شوې جمله " کېک او کلچې دې وخوري" ده. دا کیسه داسې نقل شوې چې ملکې ته چا ووېل ستا یو بزګر ډوډۍ نلرله او له ولږې مړ کېده. ملکې ځواب ورکړ چې " کېک او کلچې دې وخوري" دا حکایت ځکه شوی چې د وضعیت په اړه د ملکې غفلت وښي. داسې وښي چې هغه په دې نه پوهېده چې کېک او کلچې تر ډوډۍ قیمته دي. خو پوښتنه داده چې ایا ریښتیا ملکې همدا ډول ځواب ورکړی وو؟   ډېر خلک ګمان کوي چې ممکن ملکې په فرانسوۍ ژبه داسې ویلي وي (Qu’ils mangent de la brioche) مانا یې داده چې بریوش دې وخوري او بریوش یو ډول فرانسوۍ ډوډۍ ده چې له اوړو سره له ګډو شو هګیو او کوچو پخیږي او تر عامې ډوډۍ قیمته ده. خو دا فرضیه هم د کیسې اصلي ټکی چې د فرانسې د شاهي کورنۍ غفلت وو نشي بدلولای.   د دې کیسې په اړه کوم تاریخي شواهد یا اسناد هم نشته. نو بله پوښتنه داده چې دا...

پاک اختر د عیسویانو د کلیسا یو اساسي اختر ده. په دې ورځ عیسویان د عیسی (ع) له مرګ نه درې ورځې وروسته بیا ژوندي کېدل (Resurrection of Jesus Christ) لمانځي. دوي باور لري چې عیسی (ع) په چلیپا نښان له میخ کېدنې (Crucifixion) وروسته درې ورځې پس بېرته راژوندی شو او همدې ورځې ته د عیسویانو پاک اختر (Easter) وایي. پوښتنه دا ده چې له دې ورځې سره د رنګ شو هګیو څه تړاو ده؟ ترعیسویت مخکې هګۍ د بېرته را ګرځېدو یا بېرته ژوندي کېدو سمبول ګڼل کېده او خلکو به هګۍ د پسرلي په پېل کې وېشولې ځکه چې پسرلۍ داسې موسم ګڼل کېده چې بېرته هرڅه پکې ژوند اخلي.   له عیسویت وروسته په اروپا کې هغه خلک کافر (Pagans) ګڼل کېدل چې غیرې عیسوي دودونه یې لمانځل. او یو له دې دودونو څخه د هګیو وېشول او رنګ کول وو چې دوخت عیسویانو هم د دې خلکو دود خپل مذهب کې د عیسی (ع) د بیا ژوندي کېدو په ورځ خپل کړی. د هګیو د رنګ کولو ...

که چېرې د اوړي په موسم کې له مېله کوونکو پوښتنه وکړی چې تر ټولو لوی تنګونکی یا مزاحم څه ده نو ممکن فوري ځواب درکړي چې مچۍ دي کومې چې بې سر پوښه خوړو باندې کیني او په اسانۍ نه شړل کیږي او که یې په زوره د د شړلو هڅه وشي نو ممکن په خپل نېښ دفاع وکړي. ډېر خلک دې تنګونکو مجرمو مچیو ته د شاتو د مچیو ګمان کوي مګر د شاتو مچۍ ندي او د شاتو له مچیو سره نږدې تړاو لري لاندې لیکنه کې د مچیو ډولونه او یو بل سره ورته والی، نومونه او جوړښت وګورئ تر څو یې یو بل سره توپیر وکړی.   داپو ایدای لومړۍ کورنۍ (superfamily Apoidea)، تقریبا ۲۰۰۰۰ ډولونه لري، فرعي ډله یې اپوکریتا (suborder Apocrita) او د ډلې نوم یې هیمېنوپتېرا (order Hymenoptera) ده. چې په دې کې د شاتو مچۍ (honeybee or Apis)، بمبل مچۍ (bumblebee)، او د شاتو مچۍ ته ورته (wasps) هم شاملې دي. د غټو مچیو د اوږدوالي کچه یې له ۲ ملي متره نیولې ت...

شیرین کچالو او ښوی کچالو (Yams and sweet potatoes) دواړه د جلا بوټو سبزي ده د دې تر څنګ خپلمنځ کې کوم نږدې تړاو هم نلري. دا دواړو نشایسته لرونکې سبزي (starchy veggies) د بوټو په جلا کورنیو کې ډلبندي شوي. د امریکا خلک شیرین کچالو د (Thanksgiving) په ورځ پخوي.   ښوی کچالو (Yams) د ډیوکوریا نسل (genus Dioscorea) ده او په خپله کورنۍ ډیوکوریاسیای (family Dioscoreaceae) کې ډلبندي شوي او د نړۍ په ګرمو سیمو کې ډېر کرل کیږي. د کچالو په څېر ریښه کوونکي (tubers) دي. په ساقه بدلېدونکې ریښه یې سپین، زېړ، ګلابي او ارغواني رنګونه لري. د سبزۍ رنګ یې د ونې د ساقې د پوستکي په څېر تېز نصواري ده. مزه یې بې خونده، شیرینه او بد مزه وي.   خواږه کچالو (swet potatoes) د ایپومویا بتاتاس ډول (species Ipomoea batatas) ده، د کورنۍ نوم یې کونولولاسیای (family Convolvulaceae) ده، نرم پوستکی لري، پو...

ډېر پخوانی سوال ده او ځواب یې داده چې رومیان دواړه سبزي او میوه ده. د بوټپوهنې له مخې داسې میوه ده چې تغذیه پوهان یې سبزي ګڼي. په بوټپوهنه کې میوه هغه څه ته وایي چې د هګیو رسېدلې برخه یې تخم لري. هر هغه سبزي چې د رومي په څېر تخم لري میوه ده. خو د تغذیې له مخې میوه هغه څه ته وېل کیږي چې خوږه د خوړو وړ غوښه لري او سبزي هغه څه وېل کیږي چې د میوې خوږه ماده (fructose) یې ډېره لوړه نه وي.   په زیاتو کلتورونو کې سبزي د یو وخت کتغ په توګه او یا له کتغ سره د اضافي خوړو په توګه خوړل کیږي. خو میوه له خوړو وروسته خوړل کیږي. له همدې امله رومیان د تغذیه پوهنې له مخې سبزي ګڼل شوې او د بوټپوهنې له مخې میوه ګڼل شوې. رومیان له هغو خوړو سره چې میوه او سبزي ده لکه مرچ او تور بانجان (eggplants) ډېر نږدې تړاو لري....

تاسې به څرنګه احساس کوی چې که اخري کس په نړۍ کې ته اوسې چې خپله ژبه وایې ؟ داسې احساس چې له ما وروسته دا ژبه نه وېل کیږي او نوره به مړه شي ؟ همداسې هغه خلک چې په نړۍ کې یې میلیونونه خلک ژبه وایي برعکس فکر کوي. خو ځینې وخت یې پاېله برعکس وي. په انساني تاریخ کې تر اوسه ډېرې ژبې ژوندی شوي او مړې شوې دي او همداسې د ژبې ژوندي کېدل او مړه کېدل اوس هم دوام لري. اوسمهال ژبپوهان وایي چې په نړۍ کې ۶۹۰۰ ژوندی ژبې موجودې دي او داسې اټکل کوي چې د ۲۱ پېړۍ تر پایه به د دې ژبو ۵۰% مړې شوې وي.   ځینې وخت ژبه ډېره ژر مړه کیږي او د ژر مړه کېدو لامل یې د وړو ټولنو په جګړه یا هم طبیعي پېښو کې له منځه تلل دي. د برازیل په سلوادور کې ځایي هندیانو قیام وکړ او د قیام د مخنیوي لپاره د سلوادور پوځ په کال ۱۹۳۲ کې د بزګرو هندیانو ټول وژنه پېل کړه او په ډېر کم وخت کې یې لسګونه زره هندیا مړه کړل. هندیانو له وې...

ډېر خلک نیدرلنډ او هالنډ نوم د یو بل لپاره کاروي خوا دواړه یوه مانا نلري. دلته به یې لنډ تاریخ یا مخینې ته پام وکړو. د شمال لویدیځې اروپا د خاټول یا غاټول (land of tulips) ځمکو او د بادي ژرندو (windmills) سیمو ته د نیدرلنډ پاچایي (Koninkrijk der Nederlanden) وایي کومه چې په ۱۵۷۹ کې تاسیس شوې وه. دا پاچایي له څو ولایتونو او ښارونو جوړه وه او موخه یې د هسپانیا سره مقاومت کول وو. یو له دې ولایتونو څخه هالنډ وو چې اوسمهال په شمالي (Noord) او سوېل (zuid) هالنډ باندې وېشل شوی. ولې تر نیدرلنډ پاچایی خلک هالنډ ډېر پېژي؟ د دې لامل دا وو چې هالنډ کې امسټرډم، روتېرډم او هاګ ښارونه موجود ول د کومو د شتون په ذریعه چې هالنډ اقتصادي او سیاسي واګي په لاس کې لرل او له همدې امله ډېر بهرنیان د نیدرلنډ په ځای هالنډ پېژي....