ټولې لیکنې

د شمزي لرونکو د وینې د دوران په سیستم کې شریانونه او وریدونه دواړه له یو بل سره ګډ کار کوي تر څو وینه ټول بدن ته ورسوي. د زړه هر ضربان سره شریانونه د بدن هرې حجرې ته اکسیجن رسوي او له هرې حجرې بیکاره مواد باسي. شریانونه (Arteries) له زړه اکسیجن لرونکې وینه (oxygenated blood) د بدن ټولو برخو ته انتقالوي خو وریدونه (Veins) له اکسیجن تخلیه شوې وینه (oxygen-depleted blood) زړه ته را انتقالوي. په دې سیستم کې یوازې استثنا د سږو رګونه (pulmonary vessels) دي کوم چې له سږو (lungs) څخه اکسیجن لرونکې وینه زړه ته را انتقالوي. لکه څرنګه چې شریانونه زړه ته نږدې دي د زړه له هر ضربان سره په شریانونو فشار واریدیږي چې په شریان کې د نبض (pulse) پیدا کېدو لامل ګرځي. وریدونو باندې تر شریانونو کم فشار راځي او برعکس د جاذبې ځواک لري تر څو وینه له بدن څخه زړه ته ورسوي. ډېر وریدونه په ځانګړې توګه د پښو وریدو...

د نړۍ په ډېرو برخو کې د مني موسم کې د پاڼو شین رنګ سور، نارنجي، ارغواني او زېړ ته بدلیږي. دلته پوښتنه داده چې پاڼې ولې شنې وي، ولې نور رنګونه اخلي او ولې رژیږي ؟ پاڼې ځکه شنې دي چې شین رنګ یا رنګدانه (green pigment) لري کوم چې د کلوروفیل (chlorophyll) په نامه یادیږي. کلوروفیل لمریزه انرژۍ په کیمیاوي انرژۍ بدلولو کې کلیدي رول لوبوي. په ګرمو سیمو کې د سوړ ژمي پر مهال هغه ونې پاڼې غورزوي چې پاڼې یې پراخه او اوږدې وي او په دې سره ونې یا بوټي له ټپ اخیستلو ژغوري ونې یا بوټي انرژي ځان کې ساتلای شي. د پاڼو د رژېدو لامل یې لڼدې بې لمره او بې وړانګو ورځې او په اوږدو شپو کې ساړه دي. په انګرېزۍ کې پاڼو رژېدو ته (leaf abscission) وایي او یوه مسلکي اصطلاح ده. کله چې د بوټو یا ونو پاڼو کې کلوروفیل په کمېدو شي نو پاڼې رژېدل پېل شي. په پاڼو کې د شنې رنګدانې ځای زېړه، سره او نارنجي رنګدانه نیسي چې د کاروتې...

اورشیندنه څه ده ؟ د لاوا ډبرو (lava) بې اندازې زېاته تودوخه ده، د ډبرو هوا ته وارېدل دي، په هوا کې د ایرې خپرېدل دي. خوله ځینو اور لرونکو یا اور اخیستونکو ډبرو تر اوسه اورشیندنه نه وي جوړه شوې او دا هم خطر لري؟ د اور شیندنې ډبرې که په ځمکه کې هم وي خطر لري خو د خطر کچې یې له یو بل سره توپیر لري همداسې د خطر کچې یې د اورشیندنې له حالت سره هم تړاو لري.   د اورشیندنې ډولونه : فعاله اورشیندنه (active) هغه اورشیندنه ده چې په تېرو ۱۰۰۰۰ کلونو کې شیندل شوې وي. چادېدونکې اورشیندنه (erupting) هغه فعاله اورشیندنه ده چې بیا وشیندل شي. خاموشه یا د چپتیا حال کې اورشیندنه (dormant) فعاله اور شیندنه ده چې بیا د شیندل کېدو وړتیا لري. له منځه تللې اورشیندنه (extinct) هغه اورشیندنه ده چې په تېرو ۱۰۰۰۰ کلونو کې شیندل شوې وي او نور د شیندنې وړتیا نلري دا ډول اورشیندنه کوم...

له دې کدو انځور شوي کدو څراغ جوړیږي چې د (jack-o’-lantern) په نامه یې یادوي. دا شیطاني (demonic face) څېره له هالووین سره نښتی اوږد تاریخ لري مګر مخکې له کدو نه انځور کېده. په لمړي ځل یې انځور کول جک (Stingy Jack) چې یو ایرلنډی وو د پیسو ګټلو لپاره پېل کړه (جک سټینګي د ایرلنډ یوه افسانه ده په کوم کې چې جک دا انځورونه د پیسو ګټلو لپاره جوړول). دا خلک په دې باور وو چې کله جک مړ شو نو خدای جنت ته نه پرېښوده او شیطان دوزخ کې نه پرېښوده او د دواړو لخوا سزا ورته وټاکل شوه سزا یې دا وه چې بېرته باید ځمکې ته ولېږل شي او په ځمکه د تل لپاره سرګردانه واوسي. نو کله چې د ایرلنډ خلک له دې کیسې خبر شول نو له شلغم (turnip) څخه یې شیطاني مخونه جوړ کړل تر څو د جک سرګردانه ارواه ووېروي. له کدو نه دا کیسه څرنګه پېل شوه ؟ کله چې د ایر لنډ خلک امریکا ته کډوال شول هلته یې له کدو څخه د شیطاني مخ انځور کول پېل کړل...

وایفای د رادیو موج یا څپې کاروي تر څو د فریکونسي له لارې ستاسې له کارونکې ګرځنده الې څخه روټر ته مالومات ولېږدوي. دوه د رادیو څپې هم کارېدلای شي خو دا له مالوماتو سره تړاو لري دغه دوه څپې (2.4 gigahertz and 5 gigahertz) دي. یو (hertz) د فرېکونسي اندازه ده دې بېلګه کې تاسې پرې ځان پوه کړی چې څه ډول د فریکونسي اندازه ده: فکر وکړی سمندر غاړه کې ناست یاستی او له سمندر غاړې سره لږېدونکو څپو ته ګوری که چېرې د څپو تر منځ وخت مو اندازه کړی وي نو تاسې د څپو فریکونسي اندازه کړې. اوس یو (hertz) په یوه ثانیه کې د یوې څپې فرېکونسي ده. همداسې یو (gigahertz) په یوه ثانیه کې یو میلیون څپې دي. څومره چې فرېکونسي زېاته وي همدومره په ثانیه کې مالومات زېات لېږدول کیږي او تر لاسه کیږي. د دوه وایفای فرېکونسیانې په مختلفو چینلونو سره وېشل کیږي تر څو د ډېر لوړ ترافیک مخنیوی وکړي او د همدې چینلونو له لارې مال...

ډېر خلک هر ډول شراب پېژني او په دې پوهیږي چې کوم ډول یې په څو او چېرې پیدا کیږي خو په دې نه پوهیږي چې دا شراب انسان ولې نشه کوي ؟ دنشه کېدو په اړه ساینسي مالومات هم ډېر محدود دي. ځینې تیوریانې یا نظرونه چې د نشه کېدو په اړه خپاره شوي څېړنکو ټول نظر یا د نظر ځینې برخې رد کړي. لاندې مالوماتو کې خپل ځوابونه ولټوئ چې شراب ولې انسان نشه کوي.   کله چې انسان شراب وڅکي نو دوه علایم پکې ډېر عام دي: خوله وچېدل او سر درد کېدل کوم چې ممکن په بدن کې د اوبو له کمښت (dehydration) څخه رامنځته کیږي. الکول څکل د انسان د بدن اوبه کموي ولې یې کموي ؟ ځکه چې الکول کې تر ټولو کره یا خالص الکول یا ایتانول (ethanol) موجود وي او ایتانول ډایورېټېک (diuretic) دي.ډایورېټېک داسې درملو ته وایي کوم چې انسان خالي ادرار کولو ته اړباسي. په بدن کې د اوبو کمښت د الکول او واسوپرېسېن هورمون (vasopressin) تر منځ کومه ...

ډېر وخت خلک لویه بریتانیا (Great Britain) او متحده پاچايي (United Kingdom) نومونه د یو بل په ځای کاروي مګر دا دواړه نومونه د یو بل مترادف ندي. د دې دوه نومونو کېښودو په وجو او توپیر پوهېدو لپاره باید د بریتانیا د ټاپوګانو (British Isles) په مخینه یا تاریخ پوه شو. د بریتانیا ټاپوګان د اروپا شمال لویدیځ لور ته د ټاپوګانو ټولګه ده او د دې ټاپو ګانو تر ټولو ستر ټاپو ګان بریتانیا او ایرلنډ دي خو وړې یې لکه وایټ ایل (Wight Isle) دي. په منځنیو پېړیو کې بریتانیا لفظ د یوې ځانګړې جزیرې لپاره وکارېده خو تر ۱۷۰۷ کال پورې یې کومه رسمي مانا یا بڼه نلرله. رسمي بڼه یې هغه وخت پیدا کړه چې د سکاټلنډ پاچایي د بریتانیا له پاچایي سره یو ځای شوه.   ایرلنډ هم له ۱۲ پېړۍ د انګرېزانو یوه کالونۍ وه او د سکاټلند سره د بریتانیا یو ځای کېدل دې دوه پاچایانو ته د ګرېټ بریټېن نوم ورکول ایرلنډ هم دې ته اړ وېست...

پیانو په نړۍ کې تر ټولو زېاته پېژندل شوې اله ده خو که چېرې تاسې یې منځ وګوری ډېر ژر به په دې هم پوه شی چې د نړۍ تر ټولو پېچلې د موسیقۍ اله هم ده. ممکن دا مو هم ذهن کې راشي چې پیانو د لاس یا کوم توکي په ضربه او که د تار په ذریعه غږېدونکې اله ده ؟ د پیانو په داخل کې تارونه او یو ډول سټکونه یا چکشونه چې په ورته توګه په لمڅۍ یا څرمن پوښل شوي موجود دي او د موسیقۍ دالاتو د کټګورۍ په هارن باسټل سک سیستم (Hornbostel-Sachs system) کې پیانو لکه لایر او د هارپ رباب (lyre and harp) په څېر یو ډول کورډوفون (chordophone) ګڼل کیږي. هارن باسټل سک سیستم د موسیقۍ د الاتو د طبقه بندۍ سیستم ده چې ایریک مورټیز وان هارن بوسټل او کارټ سک (Erich Moritz von Hornbostel and Curt Sachs) طرح کړی او لمړی ځل په کال ۱۹۱۴ کې, په (Zeitschrift für Ethnologie) نشر شوی. کورډوفون تار لرونکې غږ تولیدونکې الې ته وایي. ...

د نومبر په ۹ نېټه، کال ۱۸۷۴، دمتحده ایالتونو د نیو یارک په جېنېسیو کې زېږېدلی او د نومبر په ۱۶ نېټه، کال ۱۹۵۴، په نارت امپټون کې مړ شوی. د امریکا بوټپوه (botanist) او نسل پېژندونکی یا جنیتیک پوه (geneticist) وو د بوټو په څېړنو کې نړیوال شهرت لري.   په کال ۱۸۹۶ کې بلېکس لي ته د (Wesleyan University, Middletown, Conn) پوهنتون لخوا لسانس (B.A) اهدا شو له لسانس تر لاسه کولو وروسته په یو مکتب کې د ساینس او ریاضي استاد شو له درې کاله درس ورکولو وروسته یې په کال ۱۸۹۹ کې د هارډ ورډ پوهنتون کې داخله وکړه او له همدې پوهنتون څخه یې په کال ۱۹۰۴ کې دوکتورا تر لاسه کړه. او د دوکتورا مقاله یې چې د میوکرینیای د مثل جنسي تولید (Sexual Reproduction in the Mucorineae) په اړه وه په هماغه کال خپره شوه ( د فنګسونو د جنسي تمایلاتو په اړه وه).   په کال ۱۹۱۴ کې یې په (Connecticut Agricultural...

د جون په ۱۶ نېټه، کال ۱۹۲۷، په برازیل کې زېږېدلی او د جولای په ۲۳ نېټه، کال ۲۰۱۴، په برازیل کې مړ شوی. د برازیل ډرامه او افسانه لیکونکی وو. په موي مېنتو ارموریل (Movimento Armorial) ګروپ کې لمړی محرک ګڼل کیږي - (موي مېنتو ارموریل په شمال ختیځ برازیل کې د روښان فکرانو فولکوریک ګروپ وو کوم چې د لوسیو برازیلي سیمې د کلتور تاریخي ریښو ښودنې ته ځان وقف کړی وو). اریانو د ښکلا پېژندنې او د تیاتر د نظریاتو یا تیورۍ پروفیسر وو. د تیوریکي یا نظریاتي ګروپونو په اداره او د لیکل شوومتنونو په اداکارۍ کې بوخت وو. د پېرنامبوکا ښار فډرال پوهنتون کې د (Student Theatre) موسس وو. او له تاسیس وروسته د همدې څانګې اداري ریس وګمارل شو....

د جولای په ۱۷ نېټه، کال ۱۷۱۴، د جرمني په برلین کې زېږېدلی او د مې په ۲۶ نېټه، کال ۱۷۶۲، په فرانکفورټ کې مړ شوی. د جرمني فیلسوف وو چا چې په لمړي ځل د ښکلا پېژندنې (aesthetics) کلیمه اختراع او ابداع کړه.   په هالې ښار (Halle) کې چې کله شاګرد وو دې وخت کې د زده کړو پر مهال د لیبنېز او کرېسشن والف (G.W. Leibniz and Christian Wolff) له چارو ډېر متاثره وو څوک چې استادان او سیستماتیک فلسفیان وو. د بامګارټن تر ټولو زېاته د پام وړ چاره په لاتیني ژبه لیکل شوی ( Aesthetica, 2 vol) ده. . د بامګارټن څخه مخکې نورو هم د ښکلا پېژندنې ستونزو ته کتنه کړې وه خو هغه همدا د نورو کتنه د هنر او ښکلا په توګه پرمختللې کړه. ایمنول کانټ (Immanuel Kant) چا چې د بامګارټن میتا فزیکا (Metaphysica) د یو متن په توګه د خپلو خبرو لپاره کاروه هغه هم د بامګارټن کلیمه (دښکلا پېژندنه) قرض کړې خو د بشپړ حسي تجربې لپار...

د نوم لنډیز یې (A.D. Hershey) ده، د ډسمبر په ۴، نېټه، کال ۱۹۰۸، د متحده ایالتونو د میشاګان په اووسو کې زېږېدلی اود مې په ۲۲ نېټه، کال ۱۹۹۷، د نیویارک ښار په سایوسیټ کې مړشوی. د امریکا ژونپوه (biologist) وو چې د مکس دېلبرک (Max Delbrück) او سالوادور لوریا (Salvador Luria) سره یې په ګډه په کال ۱۹۶۹ کې د نوبل جایزه ګټلې. هغه په باکتریوفېجېس (bacteriophages) باندې څېړنې وکړې (هغه ویروس چې باکتریا عفوني کوي او یا په بله مانا هغه ویروس چې د باکتریا پرازیت ده او د باکتریا له عفوني کولو وروسته په باکتریا کې د مثل تولید کوي). د همدې څېړنو له امله د نوبل جایزې ګټونکی شو.   د میشاګان سټیټ کالج (Michigan State College) اوسمهال د میشاګان سټیټ پوهنتون (Michigan State University) څخه یې په کال ۱۹۳۴ کې د کیمیا په رشته کې دوکتورا ترلاسه کړه. له دوکتورا وروسته یې په (Washington University School ...

په انګرېزۍ کې (esthetics) هم لیکل کیږي، د فلسفې یوه برخه ده کومه چې د ښکلا د خلاقیت او قدر دانۍ له لارې د هنر، ښکلا او خوند طبعیت کشف کوي. ښکلا پېژندنه یا ښکلا پوهنه د ذهني او حساسو عاطفي ارزښتونو ته وایي. ځینې وخت د عاطفې، احساس او خوند په اړه قضاوت ته وېل کیږي. د فنکار یا هنرمند د فني یا هنري چارو د خلاقیت، د فکر او عملا د ترسره کولو مطالعې ته وایي. همداسې په هنر نیوکې ته یا له هنر څخه د خلکو خوند اخیستنې ته کتنه کوي. دا مطالعه کوي چې کله خلک یو انځور شوي انځور ته ګوري، موسیقي اوري، شعرونه لولي نو څه احساس کوي، د هنر په اړه د خلکو احساس مطالعه کوي. په هنر کې هغه څه ته کتنه کوي چې د یوې ډلې خوښیږي او د بلې ډلې نه خوښیږي او دا یې څرنګه د ژوند لپاره په باور او د چلند په ډول اغیز کوي.   ځینې پوهانو ښکلا پېژندنه یا ښکلا پوهنه هنر، طبعیت او کلتور ته د وګړو جدي غبرګون په توګه تعر...

د اکتوبر په ۶ نېټه، کال ۱۸۴۷، د جرمني په ماربرګ کې ېږېدلی او د جنوري په ۱۸ نېټه، کال ۱۹۲۱، د جرمني په مونیش ښار کې مړ شوی. د جرمني هنرمند یا فنکار او د ۱۹ پېړۍ لمړۍ انځورګر وو چا چې په رنګ د انځور شو مجسمو د ښکلا په استقلال اصرار یا ټینګار وکړ. همدا اصول یې په (Das Problem der Form in der bildenden Kunst) کې په کال ۱۸۹۳ کې خپاره کړل، کوم چې دعصري مجسمو د انځور کولو د نظریې له بنسټ سره مرسته وکړه. د ۱۸۷۲–۹۷ کلونو تر منځ کله چې په ایټالیا کې وو د نظریاتو د پوهنې متخصص کونراډ فیډلر (Konrad Fiedler) او هنس وان ماریې (Hans von Marées) سره ملګری شو او د دې دوه ملګرو نظر د اډولف وان هېلډېبرنډ د مجسمو د ښکلا لپاره بنسټ شو.   پلار یې برونو هېلډېبرنډ (Bruno Hildebrand) د اقتصاد پروفیسر وو. او خپله یې د خلاقیت د هنر په (Academy of Fine Arts Nuremberg) مکتب کې زده کړې وکړې. له ۱۸۷۳ ک...

د پاګوریدای کورنۍ (family Paguridae) کوینو بیتیدای کورنۍ (family Coenobitidae) ټول غړي دي کوم چې په دیکا پوډا ډله (order Decapoda) او کروستاسیا کلاس (class Crustacea) کې ډلبندي شوي. د خپل بدن د ساتنې لپاره د حلزون صدف کاروي او لامل یې داده چې بدن یې کاراپاس یا سخته ساتونکې کاسه (carapace) نلري. پرته له صدف څخه د نورو ښکار کوونکو ژو پر وړاندې ډېر زېان مننونکي دي.   د ټولې نړۍ په شګه او خټې لرونکو سمندر غاړو کې پیدا کیږي. کم وخت پر ځمکه او او ونو کې هم تېروي. بدن یې دوه جوړه انتنونه (antennae)، پنځه جوړه پښې لري، د پښو له لمړۍ جوړې څخه یې پنسونه یا کیلای (chelae) جوړیږي. د خپلو پښو په دوېمې او درېمې جوړې قدم وهي، په څلورمه او پنځمه جوړه پښو باندې د حلزون صدف نیسي.   ښځینه یې په خېټه کې ضمیمې لري د کومو په ذریعه چې خپلې هګۍ له ځان سره نیولې ګرځوي. واړه بچیان یې لاروال دو...

سمندري چنګاښ ده چې په لرګیو کې سوریان کوي، شل ډولونه لري کوم چې د لیمنوریا نسل (genus Limnoria) جوړوي او د ایزوپوډا په ډله کې ډلبندي شوي. په اوبو کې پر ډوب شوي لرګي، الګي او یا د اوبو په سر روانو لرګیو خپل ځان تغذیه کوي. لیمنوریا لیګنورم ډول (Limnoria lignorum) چې د شمالي نیمې کرې په ټول سمندر کې پیدا کیږي تر ۵ ملي متره (۰.۲ انچه) پورې اوږدوالی لري. د بدن رنګ یې خړ او په ۱۴ برخو وېشل شوی ده. په لرګي کې تر ۱۲ ملي متره پورې غار باسي. لیمنوریا تریپنکتاتا (Limnoria tripunctata) په اتلانتیک سمندر کې له انګلستان څخه تر وینزیویلا پورې ژوند کوي او په ارام سمندر کې له کلیفورنیا تر مکسیکو پورې پیدا کیږي. لیمنوریا پي فېفېري (Limnoria pfefferi) ډول د هند په سمندرګي او ارام سمندر کې شته دي، لیمنوریا ساسېبوینسیس ډول (Limnoria saseboensis) د جاپان او سوېلې امریکا په سمندر غاړو کې دي....

په انګرېزۍ کې ورته (carp louse) نوم هم اخلي، جمع یې (fish lice or carp lice) ده، د برانکیورا فرعي کلاس (subclass Branchiura) غړي دي، د هغو سمندري او تازه اوبو د کبانو پرازیت دي چې کډوال کیږي. د دې سپږو تر اوسه ۱۲۰ ډوله مطالعه شوي چې ډیری یې د ارګولوس نسل (genus Argulus) سره تړاو لري. هګۍ ته ورته یا بیضوي شکل لري او کاراپاس یا د ملا کاسه (carapace) یې پراخه ده. سترګې یې ترکیبي دي، د زبېښلو غړي یې غټ دي، څلور جوړه لامبو وهونکې پښې لري.په برخو نا وېشل شوې نرۍ خېټه لري. د بدن اوږدوالی یې له ۱۰ تر ۳۰ ملي متره ( ۱.۲ تر۰.۴ انچه) پورې رسیږي. لکه د نورو پرازیتونو په څېر خپلې هګۍ په بدن پسې نښتې نه ګرځوي بلکې یو ځای کې یې اچوي....

په انګرېزۍ کې یې جمع (Crustacean Lice) ده، مختلف ډوله په اوبو کې ژوند کونکي بې شمزي (غېرې فقاریه) دي چې په فرعي فایلم کروستاسیا (subphylum Crustacea) او فایلم ارتروپوډا (phylum Arthropoda) کې ډلبندي شوي او د کب پرازیت ګڼل کیږي. په کلک پوسته سپږو کې د کب سپږې چې د برانکیور فرعي کلاس (subclass Branchiura) ده، کوپېپوډ د کب پرازیت چې د کوپېپوډا فرعي کلاس (subclass Copepoda) ده، ایزوپوډ او امفایپوډ د کب پرازیت چې د مالاکوستراکا کلاس (class Malacostraca) ده شاملې دي. کلک پوستې سپږې ممکن د کب خولې کې ځان پټ کړي او یا هم د برانشونو د پوښونکي هډونکي لاندې پټې شي، ځینې یې د کب په پوستکي پسې ځان نښلوي....

د کروستاسیا فرعي فیلوم (subphylum Crustacea) هغه ټول غړي دي چې په چې په ارتروپوډا فیلوم (phylum Arthropoda) کې ډلبندي شوي. فیلوم یا فایلم په طبقه بندۍ کې له پاچایي (kingdom) ښکته او له کلاس (class) څخه پورته کټګورۍ یا وېشنیزې ته وایي. د بې شمزیو یا غېرې فقاریه یو ګروپ ده چې تقریبا ۴۵۰۰۰ ډولونه پکې شامل دي کوم چې د نړۍ په مختلفو برخو کې ژوند کوي.تر ټولو زېات پېژندل شوي چنګاښونه کوني کبر(crab)، استوانه اي چنګاښ (lobster)، د اوبو ملخ (shrimp) او دلرګیو سپګې (wood louse) دي خو له دې پرته د چنګاښ کورنۍ کې خورا زېات نور ډولونه هم شامل دي کوم چې تر مسلکي خلکو پورې محدود دي. چنګاښ له نورو ارتروپوډ (arthropods) سره توپیر لري: توپیر یې دوه لمړۍ پښې دي چې په پنسونو بدلیږي (antennules and antennae)، بل توپیر یې له خولې سره دوه وړې ضمیمې دي چې د ژامو په توګه یې کاروي.   د چنګاښ په کورنۍ کې تر...