ټولې لیکنې

د دوه ژواکو له منځه تللی نسل ده، د پېرمیان دورې په ډبرو کې د فوسیل په توګه پیدا شوي. پیرمیان دوره (Permian period) د ۲۹۹میلیونه او ۲۵۱ میلیونه کاله وړاندې تر منځ دوره ګڼل ده. اېریوپس یو غټ ژوی وو چې اوږدوالی یې تر دوه متره (۶ فټه) پورې ده. د سر کوپړۍ یې ډبل هډوکی چې هوار نده لري، د سترګو کور یا ساکت (eye sockets) یې غټ او مخې لور ته جوړښت لري، د بدن جوړښت یې ښیي چې په ځمکه باندې له ژوند کولو سره برابرتیا لري، پوستکي یې د هډوکي غوټې لرلې چې ممکن د خپلې ساتنې لپاره به یې کارولي وي. د بدن له ځانګړنو یې ښکاري چې اېریوپس ښکاري ژوي وو او ممکن کبان یې ښکار کول او له دې پرته یې ممکن په نورو شمزي لرونکو (vertebrate) ځان تغذیه کړی وي.  ...

د دوه ژواکو له منځه تللی نسل ده، چې د پېرمیان او سیسورالین دورو په ډبرو کې د فوسیل په توګه په شمالي امریکا کې موندل شوي. پېرمیان دوره (Permian Period) چې د سیسورالین وخت (Cisuralian Epoch) په نامه هم یادیږي د ۲۹۹ میلیونه او ۲۷۱ میلیونه کاله وړاندې تر منځ وخت ده. د کاکوپس د بدن اوږدوالی تر ۴۰ سانتي (۱۶ انچه) پورې رسېده، د سر کوپړۍ یې ځواکمنه وه، اورېدیزه برخه (otic notch) یې ځواکمنه وه د سر کوپړۍ کې هغه برخه چې د اورېدو سیستم پکې وي. ډبلې لنډې لکۍ یې لرلې، ملا یې قاب یا د هډوکي پوښ لره او ګمان کیږي چې ممکن دا قاب یې د ځان ساتنې لپاره کاروه.  ...

د کواداتا ډلې ته د (Urodela) نوم هم اخلي، د امفیبیا کلاس (class Amphibia) لویه ډله ده په کومه کې چې لټکې او نیوټ (newt) شامل دي. په دې کې د هغو سیمو وړې لټکې چې معتدله او ګرم اقلیم لري د ایکو سیستم لپاره با ارزښته دي چې په جنین پېژندنه (embryology)، د غړو د دندې پېژندنه یا د فعالیت مطالعه (physiology)، اناتومي، ژونکیمیا (biochemistry)، جنیتیک او چلند کې کار ترې اخیستل کیږي. دا ژوي کمو خوړو ته اړتیا لري، د بدن د میتابولیک (metabolic) نرخ یې کم ده په دې مانا چې د انرژۍ د تولید لپاره یې بدن کم احتراق کوي، بدن یې ځواکمن ده او له همدې امله په لابراتوارونو کې زېات کاریږي.   Picture By Brian Gratwicke - originally posted to Flickr as Hellbender, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=10786308...

انورا ډلې ته د (Salientia) نوم هم اخلي، د امفیبیا کلاس (class Amphibia) یوه تر ټولو لویه ډله ده چې د نرم پوستکي او د زیږه پوستکي چونګښې پکې شاملې دي. په انګرېزۍ کې فراګ نوم (frog) هغو چونګښو ته کاریږي چې اوږدې پښې نرم په بلغم ډوله ماده پوښلی پوستکی ولري خو ټاډ (toad) نوم هغو مختلف ډوله چونګښو ته کاریږي چې لنډې پښې او زیږ پوستکي لري. د بوفونیدای کورنۍ (family Bufonidae) چونګښې ریښتیني ټاډ (true toads) ګڼل کیږي.   تر اوسه تقریبا ۵۴۰۰ د انوران ډولونه پېژندل شوي. واړه لاروای بچیانو ته یې (tadpole) نوم اخلي. د نړۍ په ځینو برخو کې د چونګښو پښې خوړل کیږي او ځینې چونګښې د حشرو د کنټرول کولو لپاره کاریږي. د ځینو چونګښو پوستکی زهر ترشح کوي او د امریکا هندیان یې دغه زهر د غشي او نیزې په سره کې کاروي. ځینې ساینسپوهانو یې د زهرو مطالعه پېل کړې تر څو په دې وپوهیږي چې په درملو کې هم کارېدلای ش...

ټول هغه سندروم (syndrome) دي چې د بدن د غړو او سیستمونو د ناسم جوړښت او ناسم فعالیت لامل ګرځي. سندروم د علایمو(symptom) ټولګې یا مجموعې ته وایي. دا ناسم جوړښت یا غېرې عادي فعالیت د کروموزوم غېرې نورمال تشکیل او شمېر له امله پیدا کیږي. په دې مانا چې که د کروموزوم شمېر یا تشکیل غېرې نورمال وي نو د بدن د غړو جوړښت او فعالیت غېرې نورمال کیږي.   معمولا انسانان ۴۶ کروموزوم لري چې په ۲۳ جوړو کې ترتیب شوي وي، هره جوړه یې له بلې جوړې سره په شکل او کچه کې توپیر لري. دوه ویشت جوړې اوتوزوم (autosome) دي. اوتوزوم هر هغه کروموزوم چې جنسي یا د سکس کروموزوم نه وي. یوه جوړه چې درویشتمه جوړه ده د سکس (sex) یا جنسي کروموزوم ده. که چېرې دا ترتیب ګډوډ شي نو دبدن په غړو او سیستم کې غېرې عادیتوب رامنځته کیږي.   له درویشت جوړو چې نورمال یې دوځلې که د کروموزوم برخه د دوه ځلو پر ځای درې ځلې ښک...

په انګرېزۍ کې ورته (psychogenetics) نوم هم اخلي. د یوه اورګانېزم د جنیتیکي ترکیب په چلند باندې د نفوذ مطالعه یا هم په ساده طریقه د هغه جنیتیکي ترکیب مطالعې ته وایي چې د یوه ژوندي پر چلند نفوذ کوي یا اغیز لري، د ارث د فعل او انفعال مطالعه، تر هغه ځایه د چاپېریال مطالعه تر کومه چې پر چلند اغیز کوي. د چلند وړتیا یا ناتواني دوه ټاکونکو ته رجوع کوي چې د دواړو په اړه د پوهانو اختلاف موجود ده. یو طبیعت یا فطرت (nature) او بل تربیه (nurture) ده. په دواړو تر اوسه تاوده بحثونه شوي.   د جنیتیک یا ارث او چلند تر منځ په لمړي ځل یو انګرېز ساینس فرانسیس ګالټون (Sir Francis Galton) چې د (1822–1911) کلونو تر منځ یې ژوند کړی اړیکه ورکړه. هغه دا دوه کلیمې (nature - nurture) ولیکلې. ګالټون په خپل وخت کې هغه کورنۍ مطالعه کړې چې د وخت شتمنې او ځواکمنې کورنۍ وې. له مطالعې وروسته یې پایله داسې ولیکله ''...

جنتیکي تغیر ده او په عفوني کوونکي عامل کې رامنځته کیږي کوم چې په ډرامتیګه توګه د انټي جېن (antigen) په نامه پروتین کې د تغیر لامل ګرځي او یاد پروتین په انسان او ژو کې د ایمني سیستم (immune systems) په ذریعه د انټي باډیز (antibodies) تولید تحریک کوي. انټي جنیک شېفټ په پراخه توګه د اېنفلوېنزا اې ډول کې مطالعه شوی کوم چې دا تغیر په لس کالو کې یو ځل تجربه کوي. له دې څخه تازه وتلي ویروسونه کولای شي د سیمې، هیواد یا نړۍ په کچه ساري شي.   انټي جنیک شېفټ ځکه رامنځته کیږي ځکه چې ژوي په لویه کچه د اېنفلوینزا اې ډول په خپل ځان کې د ذخیرې په توګه لري په ژو کې په لمړۍ کچه د اوبو په مرغانو کې وي لکه مرغاوۍ. د رامنځته کېدو بل لامل یې د اېنفلوېنزا د اې ډول د ار اېن اې د جینوم (RNA genome) په اتو برخو وېش ده کوم چې د ویروس د تکثیر پر وخت جنتیکي تبادلې ته کومه چې د جنتیکي تعویض (genetic reassortm...

البینیزم له لاتیني البس (albus) کلیمې څخه اخیستل شوی او مانا یې سپین ده. یو ارثي یا جنتیکي حالت ده په کوم چې په سترګو، وېښتو او پوستکي کې رنګدانه (pigment) نشته وي. کوم ژوي چې البینو (albino) دي وحشي ژوند کې (په ځنګلونو کې) ډېر ژر مړه کیږي او لامل یې داده چې د بدن پوستکی یې رنګدانه نلري کومه چې د لمر د ماورای بنفش وړانګو (ultraviolet rays) څخه د بدن ساتنه کوي.   د البینیزم عمده ډولونه په انسانانو کې پېژندل شوي: اوکولوکوټېنیوس البینیزم (oculocutaneous albinism)، کوم چې په وېښتو، پوستکي او سترګو اغیز کوي او په څلور فرعي ډولونو وېشل شوی (OCA1, OCA2, OCA3, OCA4). بل ډول یې اوکولر ابلینیزم (ocular albinism) ده، کوم چې یوازې په سترګو اغیز کوي او د (Nettleship-Falls syndrome) په شکل کې رامنځته کیږي چې دې شکل ته (OA1) هم وایي. کوم کسان چې اوکولوکوټېنیوس البینیزم لري پوستکی او...

د کوندرو دیستروفیا فېټالیس (chondrodystrophia fetalis) په نامه هم یادیږي، جنیتیکي ناروغي ده، د غضروف یا کرپندوکي (cartilage) په هډوکي بدلېدو کې بې قاعده توب یا غېرې عاديتوب ده. د پایلې په توګه هغه هډوکي چې وده یې د غضروف یا کرپندوکي له مډل سره تړاو لري په ځانګړې توګه اوږده هډوکي لکه د پتون یا ورون هډوکی (femur) او په لاس کې د بازو هډوکی (humerus) وده نشي کولای. اکوندرو پلېزیا د لنډ قد لرلو لامل ګرځي او یا په بله مانا د لنډ قد لرلو (dwarfism) تر ټولو لوی لامل اکوندرو پلېزیا ده. څوک چې بې قاعده توب لري پښې یې ډېرې لنډې وي، سر یې غټ وي، بهر ته وتلې ټنډه (bulging forehead)، په منځ کې پیته شوې پوزه (saddle nose)، بهر ته وتلې زامې (protruding jaw) او بهر ته وتلي کوناټي (prominent buttocks) لري، نری سینه لري. کومې ښځې چې له دې بې نظمۍ رنځ وړي هغوی ممکن نری د خاصرې لګن (pelvis) ولري او د زېږون پر ...

د لومړنیو یو ډول ده چې اوسمهال یې نسل له منځه تللی. په جنوبي افریقا کې تقریبا ۱.۹۸ میلیونه کاله وړاندې یې ژوند کوه. مورفولوژیکي یا د جوړښت (morphological) ځانګړتیاوې یې انسان ته ورته دي. لمړی فوسیلي جسد یې په امریکا کې پیدا شوي د جنوبي افریقا یوه پالیوانتروپولوجیست لي برګر (Lee Berger) پیدا او مطالعه کړ. د دې لومړني لمړی فوسیل په ۲۰۰۸ کال کې د جنوبي افریقا په یوه سمڅه یا غار کې چې د مالاپا سمڅې (Malapa Cave) په نامه ده پیدا شو. د ساینس پوهانو له مطالعو وروسته داسې مالومه شوه چې د دې جسد تکامل د انسان کېدو او اوسترا لو پي تېکوس تر منځ ده په دې مانا چې نه یې بشپړ تکامل کړی او نه کره اوسترا لو پي تېکوس ده بلکې له اوسترا لو پي تېکوس مرحلې څخه د بدلون په حال کې ده.   Picture By Photo by Brett Eloff. Courtesy Profberger and Wits University who release it under the terms below. - Own w...

اوسترا لو پي تېکوس نسل (genus Australopithecus) ده، اوسترا لو پي تېکوس لاتیني لفظ ده او مانا یې جنوبي اېپ (southern ape) ده، په جنوبي، مرکزي او شرقي افریقا کې یې فوسیل جسدونه موندل شوي او ګمان کیږي چې یا انسان ته ډېر نږدې حیوان ده او یا د انسان پلرونه دي چې له بشپړ تکامل وروسته په انسان بدل شوی. اوسمهال په نړۍ کې نشته او په بشپړ توګه یې نسل له منځه تللی. د اوسترا لو پي تېکوس مختلفو ډولونو په پلیو سېن وخت (Pliocene) کې ژوند کوه (د ۲.۶ میلیونه تر ۵.۳ میلیونه کاله وړاندې تر منځ). د پلیستوسېن وخت (Pleistocene) جسدونه یې هم موندل شوي (د ۱۱۷۰۰ تر ۲.۶ میلیونه کاله وړاندې ترمنځ وخت). له فوسیلي یادون یا ریکارډ څخه داسې ښکاري چې انسان او اېپس ژو ته ورته ځانګړنې یې لرلې د بېلګې په توګه په دوه پښو لکه د انسان په څېر ګرځېدونکي یا بي پېډل (bipedal) وو مګر مغز یې لکه د اېپس (apes) په څېر د عصري انسانانو ...

د زولوجیکي هومینیدای کورنۍ (family Hominidae) تر ټولو زوړ پېژندل شوی نسل ده. د دې ډلې په اړه ګمان کیږي چې د اوسترا لوپیتېکوس (Australopithecus) پلرونه دي او له همدې ډلې سره ډېر نږدې تړاو لري. اوسترا لوپیتېکوس (Australopithecus) د اوسنیو انسانانو پلرونه هم ګڼل کیږي. اردی پي تېکوس (Ardipithecus) د ۴.۴ میلیونه کاله او ۵.۸ میلیونه کاله وړاندې تر منځ ژوند کوه. ژوند یې د میوسېن وخت (Miocene Epoch) له پای څخه پېل کړی او تر پلیوسېن وخت (Pliocene Epoch) له پېل تر منځ پورې دوام کړی (د میوسېن وخت ۲۳ میلیونه کاله وړاندې پېل او ۵.۳ میلیونه کاله وړاندې پای ته رسېدلی، د پلیوسېن وخت له ۵.۳ میلیونه تر ۲.۶ میلیونه کاله وړاندې ترمنځ تیر شوی). دا نسل دوه پېژندل شوي ډولونه لري: اردی پي تېکوس رامیدوس (Ardipithecus ramidus) او اردی پي تېکوس کدابا (Ardipithecus kadabba).   د ۱۹ پېړۍ منځ کې یو انګرېز طبع...

د لمړۍ کورنۍ نوم یې هومینو ایدیا (superfamily Hominoidea) ده، چې د هیلوبتیدای کورنۍ (families Hylobatidae) بې لکۍ لومړني چې اوږده لاسې بېزوګانې (gibbon) دي او هومینيدای کورنۍ (family Hominidae) چې انسانان (human beings)، ګوریلا (gorilla)، د سوماترا د ونې بېزو (orangutan)، بونوبو بېزوګانې (bonobo)، چېمپانزي یا شامپانزي بېزو (chimpanzee) پکې شامل دي. اېپس له بېزوګانو سره توپیر لري او توپیر یې : په اېپس کې د لکۍ نشتوالی ده، بل توپیر یې د کلمې په پای کې د اپنډکس (appendix) لرل دي، او درېم توپیر یې ډېر پېچلی مغز ده چې بیزوګانې یې نلري. همداسې انسانان د زولوجي له مخې په لومړۍ کورنۍ کې د خپلې فرعي ګټګوریو یا وېشنیزو لاندې ډلبندي شوي او ډلبندي یې د غټ مغز لرلو، د پېژندنې پرمختللي سیستم لرلو، د خبرو کولو د وړتیا لرلو او په دوه پښو ګرځېدو یا قدم وهلو (striding two-legged gait) له مخې شوې. ...

د لومړنیو څو درجنه له منځه تللي ډولونه دي چې د سټرېپ سیریني فرعي ډله (suborder Strepsirrhini) جوړوي. په دې ډله کې لېمر بیزوګانې (lemurs)، لوریز (lorises)، ګالاګوس (galagos) شامل دي. اداپي شکلو تقریبا له ۳۳.۹ میلیونه تر ۵۶ میلیونه کاله وړاندې تر منځ په اوراسیا، شمالي امریکا او افریقا کې په ودې پېل کړی او په فوسیلي یادون یا ریکارډ کې تر ټولو لمړي لومړني ژوي دي.   ځینو کارپوهانو ټول اداپي شکله په اداپي دای کورنۍ (family Adapidae) کې ډلبندي کړي خو ځینو په درې کورنیو کې وېشلي : اداپي دای (family Adapidae)، سیوال اداپي دای (family Sivaladapidae)، نوتارکتیدای کورنۍ (family Notharctidae). اداپي شکله په مختلفو لویو وچو کې اوسېدل او همدا لامل شوه چې د ډلو تر منځ سیالۍ ته لار هواره نشي. د اداپي دای کورنۍ (family Adapidae) د ایوسېن وخت (Eocene) په پای کې شرقي اروپا کې وه او ګمان کیږي چې ممکن...