ټولې لیکنې

د چرګانو نسل ده، اصلي ځای یې ایټالیا ده، دولس ډولونه لري، تر ټولو زیات نامتو یې سپین لېګ هورن دي. د نړۍ تر ټولو زیات د هګۍ تولیدونکي دي، د هګۍ رنګ یې سپین وي. په نړۍ کې تر ټولو زیات په انګلستان، کاناډا، استرالیا او متحده ایالتونو کې ساتل کیږي.  

د کورنۍ نوم ېې نومیدي دای ده. د ډلې نوم ېې کالیفورمز ده د دې مرغه مورنۍ ځا د افریقا ګینیا ده. او په وروستیو کې ځنې ادارو د دښتي چرګانو په ډله کې زېات کړی. ۱۰ ډولونه لري. د دې یو ډول ېې خلک د فارمونو د ستاتنې لپاره کاروي او ډېر خلک ېې غوښه هم خوري د دې ډول نوم نومیدا میلای ګریس ده. په فارمونو کې ځکه ساتل کیږي چې د خطر د سینګال ورکولولپاره ډېر په لوړ غږ نارې وهي. په شرقي افریقا کې د دې مارغه په مخ کې شین رنګ، سره ککره، او خړبخن او سپین چې سپین خاپونه پکې لیدل کیږي. نر او ښځه ېې یو ډول دي، ۵۰ سانتي متره پورې اوږدوالی لري، نصواري سترګې لري. خوراک ېې تخم او ځنې حشرات دي. لنډ ځای پورې الوځي، په شپه کې ونو ته خیژي او د ونو په خاښونو خوب کوي. تر ۱۲ پورې هګۍ کوي او په هګیو باندې یو میاشت کیني کله ېې چې واړه بچیان پېدا شي له هګۍ راوتو سره سم د لاسه فعال وي او له مور اوپلار سره یوځای ګرځي....

دوه ډولونه لري، د کورنۍ نوم ېې فازیانیدای یا میلای ګریدي دای او د ډلې نوم ېې ګالي فورمز ده. تر ټولو زېات پېژندل شوي معمولي فیلمرغان (میلای ګریس ګالو پاوو) دي چې په شمالي امریکا کې ژوند کوي خو د نړۍ په نورو برخو کې هم اهلي شوي دي. بل ډول ېې د اګریو کاریس (میلای ګریس) اوسېلاتا په نامه دي.د استرالیا فیلمرغ ته بسټرډ، د افریقا د ګینیا فیلمرغ ته میګاپوډ، او د اوبو فیلمرغ ته د سنېک برډ نومونه اخلي. ګمان کیږي چې فیلمرغ هندیانو اهلي (کورنۍ) کړی. په کال ۱۵۱۹ کې هسپانیا ته صادر شو او وروسته له هسپانیا ټولې اروپا ته صادرشوی. په کال ۱۵۴۱ کې انګلستان ته ورسېد له دې وروسته انګریزانو چې کله امریکا مستعمره کوله په ۱۷ پېړۍ که له ځان سره شمالي امریکا ته یوړ. تر کال ۱۹۳۵پورې د فیلمرغ نسل د دې لپاره اخیستل کېده چې رنګ او بڼکې ېې ښکلا لري خو له هغې وروسته په اروپا کې دفیلمرغ نسل اخیستنه د غوښې لپاره پ...

هر توپیرلرونکی ډول چې لنډه غاړه لري، پلنه ډبله مښوکه لري، د اوبو مارغه وي هیلۍ ګڼل کیږي. دا مارغان بیا په فرعي کورنۍ وېشل شوي چې په اناتینای کورنۍ کې ېې د اوبو مارغان له اناتیدای کورنۍ دي. پښې ېې د بدن په وروسته برخه کې موقیعت لري چې ځنې وخت خلک د هیلۍ او هیلۍ ته ورته مارغانو کې لکه مرغاوۍ توپیر نشي کولای د دې وجه داده چې دواړه په اوبو کې وي اود بدن جوړښت ېې ورته والی لري. د هیلۍ د نر او ښځې توپیر له بڼکو کیږي د بڼکو رنګ ېې له ښځې سره توپیر لري. همداسې نر ېې په کال کې دوه ځلې کوریز کوی (دبدن بڼکې تویوي) او ښځینه ېې په کال کې د کوریز په ځای خامې هګۍ کوي. ګمان کیږي چې هیلۍ د وحشي انس پلټېرنکوس مارغه له نسله ده او وروسته اهلي (کورنۍ) شوې. په اول ځل هیلۍ له ۲۰۰۰ تر ۳۰۰۰ وړاندې ترمنځ په چین کې اهلي شوې خو له هغې وروسته د دې مارغه نسل له نورو مارغانو سره هم ګډ شوی. د وحشي هیلیو ۳۸ ډولو...

علمي نوم یې کاپرا فالکونېري (Capra falconeri) ده، غټه وحشي وزه ده، د بوویدای کورنۍ (family Bovidae) غړې او ارتیو دکتیلا ډله (order Artiodactyla) کې شامله ده. پخوا د کشمیر او ترکستان له غرونو تر افغانستان پورې پیدا کېده خو اوس یې د پیدا کېدو سیمه محدوده او شمېر ډېر کم شوی. د (Capra falconeri falconeri) ډول یې په افغانستان، هند او پاکستان کې پیدا کیږي، د (Capra falconeri megaceros) ډول یې کوم چې سیده ښکرونه لري یوازې په افغانستان او پاکستان کې اوسي، همداسې بخاران مارخور یا د (Capra falconeri heptneri) ډول په افغانستان، تاجکستان، ازبکستان او ترکمنستان کې شته دي. د ټولو فرعي ډولونو نسل یې له ورکېدو سره مخ ده او لامل یې د غوښې لپاره د وزو ښکار، د وحشې ژو د ژوند چاپېریال له منځه وړل دي.   د مخکینیو پښو په ولیو کې یې قد تر ۹۵–۱۰۲ سانتي متره (۳۷–۴۰ انچه) پورې لوړیږي؛ د بدن رنګ یې په اوړ...

د شیدو لپاره د سوېزرلنډ د وزو نسل ده، په سویس کې یې خلک د (Oberhasli-Brienzer) په نامه پېژني. پېژندنه یې له رنګ څخه کیږي، په ملا، لکۍ، پښو، خېټه، غاړ او مخ کې تور رنګ لري او نور بدن یې سور رنګ لري. بدن یې منځنۍ کچه لري، واړه نېغ ولاړ غوږونه لري، غټې سترګې لري او شکل یې تل فعالیت ته چمتو ښکاري. ډېر خلک یې د شیدو د اړتیا پوره کولو لپاره ساتي. په شمالي امریکا کې یې نسل له ۲۰ پېړۍ اخیستل شوی.

د امریکا د شیدو لپاره د وزو نسل ده، بې غوږو وزه ده، د نسل د پلرونو په اړه یې مالومات نشته، لامانچا په هسپانیا کې یوه سیمه ده او نوم یې له همدې سیمې اخیستل شوی ډېر خلک ګمان کوي چې د هسپانیا د لامانچا وزو نسل ده خو دا خبره تر اوسه په ساینسي توګه ثابته شوې نده. نسل یې په متحده ایالتونو کې د لنډو غوږونو له وزې اخیستل شوی د کومو په اړه چې خلکو ګمان کوه هسپانویانو له خپل ځان سره متحده ایالتونو ته انتقال کړي. له هغې وروسته تر لاسه شوی نسل د نوبین او او الپین وزو سره ګډ شو د کوم پایله چې د امریکا د لامانچا وزې نسل ده. په ۱۹۵۸ کال یې د نسل په اړه مالومات ثبت شوي.   که یې غوږونه تر یو انچ پورې وي نو غوږونو ته یې د (gopher ears) اخیستل کیږي او که چېرې تر دوه انچو پورې وي نو غوږونو ته یې د (elf ears) نوم اخیستل کیږي. هغه نران یې چې تر یوه انچ پورې د غوږونو اوږدوالی لري د نسل اخیستنې لپاره کا...

د شیدو لپاره د سویزرلنډ د وزو نسل ده، اصلي ځای یې د سویس ټاګنبرګ دره ده، په متحده ایالتونو کې د شیدو د وزو تر ټولو زوړ نسل ګڼل کیږي، د نړۍ په ډېرو سیمو کې له چاپېریال سره په اسانۍ بلدیږي. شیدې یې د غوا د شیدو په پرتله په اسانۍ هاضمه کیږي.

د شیدو لپاره د سویس د وزو نسل ده، اصلي ځای یې په سویس کې د سانین دره ده. بدن یې روښانه رنګ لري خو ډېر خلک یې سپین رنګ خوښوي. د بدن جوړښت یې (Toggenburg) وزو ته ورته ده، نېغ ولاړ غوږونه لري، د نر وزن یې تقریبا تر ۶۵ کیلو ګرامه پورې رسیږي. شیدې یې لکه د نورو وزو په څېر د غوا د شیدو په پرتله ژر هاضمه کیږي، په متحده ایالتونو او اروپا کې یې نسل زیاتو خلکو د شیدو لپاره ساتلی.

ګمان کیږي چې اصلي ځای یې افریقا ده خو په هند او منځني ختیځ کې له ډېر پخوا پرېمانه شته وې. په ۱۹ پېړۍ کې یې نسل انګلستان ته هم انتقال شوی او د انګلستان له وزو سره ترې نسل اخیستل شوی کوم ته چې انګلو نوبین (Anglo-Nubian) نوم اخلي. اوږده زوړند غوږونه لري، او د اریستوکرات وزو په نوم هم پېژندل کیږي ځکه چې پخوا یوازې اشرافو ساتلې. بدن یې لنډ وېښته او مختلف رنګونه لري. شیدې یې تر ټولو وزو زیات شحم لري.  

د وزو کورنۍ شوی نسل ده، اصلي ځای یې د پخوانۍ کوچنۍ اسیا انګورا ولسوالۍ ده. ورېښمینه اوږده وړۍ یې سوداګریز ارزښت لري، وړۍ ته یې انګرېزۍ کې ځانګړی نوم (mohair) اخیستل کیږي. په ۱۸ پېړۍ کې اروپا ته صادرې شوې. وروسته افریقا او امریکا ته هم انتقال شوې.   انګورا بدن کې له نورو کورني شوو پسونو او وزو وړې دي. دواړه نر او ښځه یې ښکرونه لري، لاندې زوړند غوږونه لري. د بدن وېښته یې د کش کېدو وړ فایبر ده او له وړۍ سره په نرموالي او ځلا کې توپیر لري.  

د سوېلې افریقا د وزو کورنی شوی نسل ده، په ټوله نړۍ کې زیاته د غوښې تولیدونکې وزه ګڼل کیږي. په سوېلې افریقا، نیوزلنډ، استرالیا، متحده ایالتونو، کاناډا، انګلستان او د نړۍ نورو سیمو کې میلیونونه وزې شته دي. ډېر خلک یې د دې لپاره خوښوي چې ژر یې وزن زیاتیږي، د بدن کچه یې تر نورو وزو غټه ده، ارام طبیعت لري او مقاومت لرونکی بدن لري.   که چېرې یې نر یې د نورو وزو سره د نسل اخیستنې په موخه یو ځای شي پورته یادې شوې ځانګړنې یې په فرعي نسل کې هم شته وي. په درې کاله کې دوه ځلې بلاربېدای شي خو په دوه کاله کې هم امکان لري. ۵ میاشتې یې د بلاربښت موده ده تر درې میاشتو پورې د خپلو بچیانو پالنه کوي او له هغې وروسته بیا بلاربېدای شي. په لمړي ځل یو بچی زېږوي خو وروسته دوه یا درې بچیان زېږوي، د کال په هر وخت کې د مثل تولید کولای شي.   بویر په الماني ژبه کې بزګر ته وایي او په ۱۹۵۹ پېړۍ کې افر...

د نه ښوېدونکو پښو لرونکې ځو اکمنې وزې دي، د بویدای کورنۍ (family Bovidae)، د کاپرا نسل (genus Capra) او د ارتیو دکتیلا ډلې (order Artiodactyla) غړې دي. د اسیا، اروپا او شمال ختیځې افریقا په غرونو کې پیدا کیږي.   د اروپا ای بېکس د الپین ای بیکس (Alpine, ibex) په نامه هم پېژندل کیږي، علمي نوم یې (C. ibex ibex) ده. نر یې تر ۱۰۰ کیلو ګرامه پورې وزن کوي، ښځه یې تر ۵۰ کیلو ګرامه پورې وزن لري. د نر قد یې تر ۹۰ سانتي متره او د ښځې تر ۸۰ سانتي متره پورې رسیږي. له نصواري تر خړ پورې رنګ لري کوم چې د بدن لاندې برخو کې ډېر تېز وي. په اوړي کې په لوړو غرونو کې وي خو په ژمي کې د غرو لمنو ته راکوزیږي. نران یې جلا او ښځې جلا رمو کې ژوند کوي خو ډېر زاړه شوي نران یې یوازې ژوند کوي. پخوا په مرکزي او لوېدیځو الپ غرونو کې ډېر زیات وو خو اوسمهال یې شمېر ډېر کم ده. په ایټالیا کې ښکار قانون بند کړی او فرا...

وزې شخوند وهونکې، تی لرونکې، په داخل کې خالي ښکر لرونکي ژوي دي، له کاپرا نسل (genus Capra) سره تړاو لري. لنډې لکۍ، د پسونو په پرتله سیده وېښته لري. په انګرېزۍ کې یې عام نوم (goat) ده، نر ته یې (buck or billy) نومونه اخلي، ښځې ته یې (does or nanny) وایي او بچیانو ته ېی (kid) نوم کاریږي. د مارخور او ای بېکس ډولونه یې وحشي دي.   د کورنیو وزو نسل له (pasang) زېږېدلی علمي نوم یې (Capra aegagrus) ده او اصلي ځای یې ګمان کیږي چې اسیا ده, تر ټولو زاړه پېژندل شوي د فارس دي. په چین، انګلستان، شمالي امریکا او اروپا کې وزه په بنسټیزه توګه د شیدو تولیدونکې ده او د شیدو له ډېرې برخې یې پنیر جوړیږي. دوه وزې کولای شي د یوې کورنۍ د شیدو اړتیا پوره کړي او په هغو سیمو کې چې د غوییزو ساتنه امکان نلري ډېر خلک وزې ساتي. په ګرمو سیمو کې تر غوا کمې شیدې کوي خو په سړو سیمو کې تر غوا ښې شیدې کوي. ځینې نسلو...

د ډلې نوم ېې ایزوپودا، د کلاس نوم ېې کروستاسیا، په شکل کې له یو بل سره توپیر لري، په سمندر او تازه اوبو کې ژوند کوي او په وچه کې اوسېدونکي ډولونه هم لري. کوم چې په سمندر کې ژوند کوي پرازیتي دي. تراوسه ېې ۱۰،۰۰۰ ډولونه پېژندل شوي. اوږدوالی ېې له ۰.۷ میلي متره تر ۳۵ میلي متره پورې رسیږي. یو ډول ېې چې په کریبین سمندر کې ژوند کوي تر ۳۵ سانتي متره پورې اوږدیږي. 

بل نوم ېې الاسکان پاچا چنګاښ او جاپانی چنګاښ ده. د ډلې نوم ېې دیکاپودا او دکلاس نوم ېې مالاکوستراکا ده. د خوړلو وړ ده او د جاپان په اوبو کې پېدا کیږي. وزن ېې تقریبا ۵ کیلوګرامه پورې رسیږي او هر کال ډېر زېات په سمندر کې د سوداګرۍ لپاره نیول کیږي.

د سخت پوستو ټول هغه غړي دي چې په اوفوزیاسیا ډله (order Euphausiacea) کې شامل دي او د اوفوزیا نسل (genus Euphausia) جوړوي. اوفوزید (Euphausiids) د اوبو ملخ (shrimp) ته ورته ژوي دي. د اوبو له ملخ سره یې توپیر په لامبو وهونکو پښو کې برانشونه (gills) دي او کمې پښې یې د خوړو لپاره بدلون مومي. د بدن اوږدوالی یې له ۸ تر ۶۰ ملي متره پورې ده. تر اوسه پورې ۸۲ ډولونه مطالعه شوي. بدن یې رڼا کوونکي غړي (bioluminescent organs or photophores) لري او له همدې امله د شپې ښکاري. د ډېرو نورو ژو لپاره د سمندر په ځینو برخو کې د خوړو په توګه زېات ارزښت لري. ځینې مرغان، کبان او نهنګان په ځانګړې توګه نیله نهنګ خپل ځان پرې تغذیه کوي. خپلمنځ کې لویه ډله سره راغونډیږي چې ډېر وخت د سمندر د اوبو سطحې ته نږدې او یا تر ۲۰۰۰ متره په ژوره کې وي....