ټولې لیکنې

په هسپانوي کې یې نوم (Gallina Mapuche) لیکل کیږي. په چیل کې د اروکانا سیمې د چرګانو نسل دی. د هګیو رنګ یې نیله وي. په مختلفو رنګونو کې پیدا کیږي. د مخ یو بل څنګ کې یې بهر وتلې بڼکې موجودې وي. ځینې یې لکۍ نلري خو د ډېرو لکۍ شته وي. په نړۍ کې یوازې دوه نور داسې ډولونه دي چې نیله یا شین رنګ کې هګۍ اچوي. د چرګ وزن یې تر درې کیلو ګرامه او د چرګې تر دوه نیم کیلو ګرامه پورې رسیږي. د وړو چرګانو ډول هم لري د کوم چې وزن له ۶۸۰ ګرامه نه زیاتیږي. په یو کال کې تر ۲۵۰ پورې هګۍ اچوي....

د چرګانو نسل دی. اصلي ځای یې کاناډا ده. نسل یې د ۲۰ پېړۍ په پیل کې اخیستل شوی. له سړو سره بې کچې مقاومت لري، د نسل اخیستنې موخه یې هګۍ او غوښه وه. چرګ یې تر ۹ کیلو ګرامه او چرګه یې تر ۷ کیلو ګرامه پورې وزن کوي.

د بلغاریا د چرګانو نسل دی. اصلي ځای یې د بلغاریا شومېن سیمه ده. نسل یې د ۲۰ پېړۍ په پای کې اخیستل شوی. په ۲۰۱۳ کال کې یې ټول غړي تر ۳۵۰ پورې پاتې وو. چرګ یې تر دوه نیم کیلو ګرامه او چرګه یې تر یو نیم کیلو ګرامه پورې وزن کوي. د نسل اخیستنې موخه یې هګۍ وې او په یو کال کې تر ۱۷۰ پورې هګۍ اچوي، د هګۍ وزن یې ۵۵ ګرامه وي.

په بلغارۍ ژبه کې یې نوم (Старозагорска червена кокошка) لیکل کیږي. نوم یې د بلغاریا له ستارزګورا سیمې اخیستل شوی. د بلغاریا د کورنیو چرګانو نسل دی. نسل یې ۱۹۷۰ کې د روډ ټاپو له سرو چرګانو او د سیمې له چرګو رامنځته شوی. د نسل اخیستنې موخه یې هګۍ دي. چرګ یې تر درې نیم کیلو ګرامه او چرګه یې تر دوه نیم کیلو ګرامه پورې وزن کوي. په یو کال کې تر ۲۲۰ پورې هګۍ اچوي او د هګیو وزن یې ۶۰ ګرامه وي.

په فرانسوي کې یې نوم (Combattant de Bruges) لیکل کیږي، د نوم مانا یې د بروج جنګ کوونکی ده. د جنګ لپاره د بلجیم د چرګانو نسل وو. نسل یې په ۱۹ پېړۍ کې اخیستل شوی، اوس وخت کې یوازې د نندارې لپاره کورونو کې ساتل کیږي. نوم یې د بلجیم د فلندر له بروج سیمې اخیستل شوی. اوسمهال بلجیم کې ډېر کم پیدا کیږي.   چرګ یې تر ۵ کیلو ګرامه او چرګه یې تر ۴ کیلو ګرامه پورې وزن کوي. کوم خلک یې چې د جنګ لپاره ساتي په بلجیم کې یې نشي جنګولی ځکه چې جرم ګڼل کیږي خو د فرانسې شمال ته له چرګانو سره سفر کوي او هلته یې جنګوي. د جنګ په پرتله هګۍ زیاتې کوي او په یو کال کې تر ۱۵۰ پورې هګۍ اچولی شي. د هګۍ وزن یې ۷۵ ګرامه وي....

اصلي ځای یې د بلجیم په شمال کې کمپین سیمه ده. په بلجیم کې ورته (Kempisch Hoen) نوم اخلي. په انګلستان کې یې نسل ډېر کم پاتې دی. چرګ یې تر درې کیلو ګرامه او چرګه یې تر دوه نیم کیلو ګرامه پورې وزن کوي. د وړو چرګانو وزن یې د ۵۷۰ ګرامه پورې رسیږي. په دوه جلا رنګونو کې پیدا کیږي. یو ډول یې سپینو زرو ته ورته سپینه یا سیلوري غاړه او بل رنګ یې سرو زرو ته ورته زېړه غاړه لري نور بدن یې یا تور او یا هم خړ رنګ کې وي. هره ورځ غټې سپینې هګۍ کوي. ځینې خلک یې د ښکلا او ځینې خلک یې د هګیو خو ډېر کم یې د غوښې لپاره ساتي. په لابراتوار کې د (auto-sexing) لپاره هم کارول شوي....

نوم یې (Brakel) هم لیکل کیږي. د بلجیم د چرګانو دودیز نسل دی. په بلجیم کې یې اصلي ځای په ختیځ فلندر کې براکېل سیمه ده. د همدې چرګانو کوچنی نسل هم شته دی. د  کمپین نسل هم له همدې چرګانو اخیستل شوی. د چرګ وزن یې له دوه تر دوه نیم کیلو ګرامه او د چرګې وزن یې تر دوه کیلو ګرامه پورې رسیږي. د کوچنیو چرګانو نسل یې تر ۸۰۰ ګرامه پورې وزن کوي. په کال کې تر ۱۸۰ پورې هګۍ کوي، د هګۍ وزن یې ۶۰ ګرامه وي. زیات خلک د هګیو لپاره او ډېر کم خلک یې د غوښې لپاره ساتي.

رسمي نوم یې د افغانستان اسلامي جمهوریت دی. په وچه کې راګېر هیواد دی، د لوېدیځې، مرکزي او سوېلې اسیا نښلونکی دی. سوېل او ختیځ کې له پاکستان سره، لوېدیځ کې له ایران سره، شمال کې له ترکمنستان، ازبکستان، تاجکستان سره او شمال ختیځ کې له چین سره پولې لري. د اوسني افغانستان چې پولې یې طبیعي ندي مساحت یې ۶۵۲۰۰۰ کیلو متر مربع دی. غریز هیواد دی. مرکز یې کابل دی. نفوس یې تل اټکل شوی او تر اوسه یې د نفوس په اړه دقیق مالومات نشته.   په افغانستان کې د انسانانو مېشت کېدنه د پالیولیټیک تر منځني عصر پورې تاریخ لري. د ورېښمو د لارې په اوږدو کې د افغانستان ستراتیژیک موقیعت افغانستان د منځني ختیځ او د اسیا له نورو کلتورونو سره نښلولی. د تاریخ په اوږدو کې افغانستان د ډېرو جګړو د کمپاین مرکز او کور وو، د جګړو دا لړۍ د مکدونیا له الکسندر پیل وروسته د موریا امپراتورۍ، ورپسې عربو، مغولو، انګرېزانو، د شور...

هغه ژوندي ته وایي ته وایي چې له دوه جلا ډولونو، په یوه ډول کې له متنوع پلرونو یا نسلونو د جنسي اړیکې له لارې زېږېدلی وي. دوه رګه تل نیم د مور او نیم د پلار په څېر نه وي او د ځینو ځانګړنې یې د مور او پلار څخه غوره وي، له خپلو پلرونو په تنه کې زیاته وده کوي. په جنتیک کې یې د کروموزوم په شمېر تمرکز کیږي خو په ډلبندۍ کې له مور او پلار سره نږدېوالي ته کتنه کیږي.  

واړه چرګان د معیاري کچې چرګان هم لري خوځینې یوازې واړه ډولونه لري. د وړو هیلیو ډول ته هم کاریږي. په کچه کې له خپل معیاري ډول ډېر واړه وي خو نورې ځانګړنې یې یو بل ته ورته والی لري. بانتم نوم د اندونیزیا له بانتم ښار څخه اخیستل شوی.

د مالونو ننداره د څارویو د فینوټیپیک (phenotypic) نسلونو په ځانګړنې د قضاوت لپاره کیږي. فینوټیپیک یا فینو ټایپ په یوه ډول کې د لیدو وړ هغه ځانګړنې دي چې د جینو ټایپ او چاپیریال له فعل او انفعال پکې رامنځته شوي وي جینو ټایپ (genotype) د یوه ژوندي جنتیکي جوړښت ته وایي. د څارویو په دې ننداره کې غوییز، مېږې، وزې، اسونه، لاما، الپاکا موجودې وي خو له دې پرته کورني الوتونکي لکه چرګان، قازې، هیلۍ، فیلمرغ او کفترې یا کوترې هم پکې وي. دا ډول ننداره د کرنې د نندارې برخه ګڼل کیږي....

د چرګ د سر له پاسه د کرکرې برخې ته انګریزۍ کې (comb) او د سر لاندې زوړندو برخو ته (wattle) وایي. کرکره د ګالیناسیوس مرغانو لکه فیلمرغ، دښتي چرګانو او کورني شوي چرګانو د سر لاندې، پاسه او د مخ یو او بل اړخ کې موجوده وي. د سر له پاسه برخې د نوم املا یې په انګرېزۍ کې (cockcomb) هم لیکل کیږي. د نر کرکره د ښځې په پرتله غټه وي. په سر کې د کرکرې درېمه برخه د لاندې پرتو زوړندو برخو له پاسه د غوږونو نرمۍ دي په انګرېزۍ کې ورته (caruncle) وایي. په فیلمرغ کې د (caruncle) نوم د سر لاندې او د سر له پاسه د کرکرې بهر وتلو برخو ته رجوع کوي. د چرګانو کرکره سور رنګ لري خو د ځینو ممکن تور یا هم تېز بانجاني رنګ کې وي، په ځینو کې روښانه خړ او یا هم تېز نیله رنګ کې وي....

د انګریزۍ (Plumage) کلیمه د لاتیني ژبې له (plūma) اخیستل شوې مانا یې بڼکه ده. بڼکې د مرغه په بدن کې یوه طبقه ده او پوستکی پرې پوښل شوی وي. بڼکې خپل رنګونه لري او د مرغه په بدن کې یې ترتیب د بدن رنګ جوړوي. د مرغانو په هر ډول او فرعي ډول کې رنګ توپیر لري، همداسې د عمر په اوږدو کې یې هم د بڼکو رنګ تغیر کوي. داسې هم امکان لري چې په یوه ډول کې د دوه مرغانو رنګ توپیر ولري په بیولوجي کې دوه روښانه توپیر لرونکو شکلونو ته (morphs) وایي. د مرغانو په تنه د بڼکو ترتیب کوم تصادف نه دی بلکې په ترتیب سره د یو بل له پاسه شنه کېدونکي د صفونو ګروپونه دي.   ډېری مرغان په یوه کال کې تر دوه ځله پورې کوریز کوي په انګریزۍ کوریز کولو ته (moult) وایي. بېرته چې کومې بڼکې پرې راشنې کیږي د مثل د تولید بڼکې (nuptial plumage) وي او یا هم لمړنۍ بڼکې عامې بڼکې (basic plumage) وي. د مثل د تولید بڼکې د زیاتو مرغ...

دوامداره د څو نسلونو اړیکه ده په دې اړیکه کې د ژوندیو یو ګروپ د ژوندیو په بل ګروپ باندې د پام وړ نفوذ لري. په دې کې لمړی ګروپ د دوېم ګروپ د مثل تولید باندې کنټرول لري او د وړاندوینې وړ سرچینې ترې ترلاسه کوي. د کورني شوي له خپلو وحشي پلرونو سره توپیر په ځانګړنو کې وي. ځانګړنې د یوه ډول په طبیعي توګه له بل ډول سره رامنځته شوې وي او یا هم انسانانو په ډول کې د ځانګړنې ترلاسه کولو لپاره له نر او ښځې نسل اخیستی وي. په وحشي او کورني شوي کې توپیر جنتیکي وي. د کورني کېدو ځانګړنې په ټولو کورني شوو ژو او بوټو کې وي او هغه وخت پکې رامنځته شوې وي چې له خپلو وحشي پلرونو جلا شوي خو د ښه کېدو ځانګړنه بیا یوازې په محدودو ډولونو کې وي. د انګریزۍ (Domestication) کلیمه د لاتیني ژبې له (domesticus) کلیمې اخیستل شوې او مانا یې له کور سره تړاو لرونکی ده....

نسل د کورني شوي ژوي ځانګړی ګروپ دی کوم چې خپله کې ورته ځانګړنې لري، خپله کې ورته چلند لري او یا هم نورې داسې ځانګړنې چې د همدې ډول له نورو ژوندیو یې توپیر پرې کیږي. په ادبیاتو کې نسل زیات تعریفونه لري. په یوه ډول کې نسل له (genetic isolation) رامنځته کیږي، له چاپېریال سره له طبیعي تطابق څخه رامنځته کیږي، د انسان لخوا د بوټو یو نر او ښځه سره جوړه کیږي او یوه نوی نسل ترې اخیستل کیږي او یا هم له دریو طریقو د دوه طریقو په ترکیب نوی نسل رامنځته کیږي خو په کرنه او مالدارۍ کې نسل کوم ځانګړی عمومي منل شوی تعریف نلري او لایتاناهي تعریفونه لري. یاد تعریفونه د بیولوجي تعریفونه ندي بلکې د هنر اصطلاح ده او د یوه ډول د تنوع لپاره کاریږي. په پښتو کې نسل د یوه ډول د تنوع (breed) او له څو ډولونو جوړ شوي نسل (genus) ته وایي. د (genus) کلیمه په بیولوجیکي ډلبندۍ کې هم کاریږي.  ...

په اوسمهال کې چرګان سلګونه نسلونه لري کوم چې له زرګونو کالو را په دیخوا کورني شوي. له ډېره پخوا انسانانو هڅه کړې چې د ځانګړي چلند او فزیکي ځانګړنو لرونکو چرګانو نسلونه واخلي. هغه ځانګړنې د کومو له مخې چې د چرګانو نسل پېژندل کیږي د چرګانو وزن، د بڼکو رنګ، د کرکرې جوړښت، د بڼکو لاندې د پوستکي رنګ، په منګولو کې د ګوتو شمېر، د بڼکو مقدار، د هګۍ رنګ دی د دې ترڅنګ یې په نړۍ کې اصلي ځای هم په پېژندنه کې مرسته کوي. همداسې د چرګانو نسل د یوې ځانګړې موخې لپاره اخیستل کیږي ځینې چرګان یوازې د هګیو او غوښې لپاره وي، ځینې چرګان د نندارې لپاره د ښکلا مرغان او ځینې د دواړو موخو لپاره وي....